01-13-2007, Saat: 03:21 PM
K?r?m'da Rus vah?et ve soyk?r?m? Haz?rlayan: ?smail Kahraman
TV5 Devr-i Alem program yap?mc?s? ?smail Kahraman K?r?m’dayd?...
Ruslar?n Tatar soyk?r?m?
Ara?t?rmac? Gazeteci ve TV5 Devr-i Alem program yap?mc?s? ?smail Kanhraman, K?r?m'da ya?anan Tatar soyk?r?m?, S?rg?n ve Rus mezaliminin belgeselini ?ekti. Kahraman, Ruslar?n Karadeniz filosunun ?ss? olan Sivastopol’u, Akyar k?rfezini. K?r?m Sava??’n?n canland?r?ld??? panoroma m?zesini, T?rk ?ehitli?ini, K?kg?z K?y?n?, K?r?m Hanl???’n?n ba?kenti Bah?esaray’daki Han Saray?’n?, Zincirli Medresesini ve ?nl? T?rk ayd?n?, gazeteci Gasp?ral? ?smail Bey M?zesi'nde ara?t?rmalar yapt?.
?smail Kahraman, K?r?m'da, Akmescit, Karasubazar, Osmanl?'n?n Sancak merkezi Kefe ve Sudak b?lgelerindeki Osmanl? ve Tatar tarihi eserlerinin belgeselini ?ekti. Eski sovyetlerin ?nl? tatil beldesi Yalta’daki d?nyan?n payla??ld??? Yalta konferans?n?n yap?ld??? Livadiye Saray?’n? gezdi… Tatar Milli meclis ba?kan? Mustafa Cemil K?r?mo?lu ile g?r??t?. G?zleve’de Tarih M?zesi, Tatar Han Camisi ile Fatih Sultan Mehmet'in heykelinin bulundu?u G?zleve Kahramanlar meydan?nda incelemelerde bulundu.
Tatar Hanlar? ve Osmanl? Medeniyetin'de K?r?m
2-6 Eyl?l 2006 tarihlerinde Dest-i K?p?ak diyar? (K?p?ak T?rkleri'nin ?lkesi) Karadeniz’in kar?? k?y?s?nda bulunan K?r?m’a yolculu?a ??kt?k. K?lt?r, medeniyet ve zaferler tarihimizi ara?t?rmak ?zere d?nya co?rafyas?ndaki gezimizin ilk dura?? K?r?m’d?.
K?r?m, tarihimiz a??s?ndan ?ok ?nemli dersler al?nacak olaylara sahne olmu? bir yer. Kitap ve Romanlarda okudu?umuz; Bah?esaray, Akmescit, Akyar, G?zleve, Kefe, Yalta ve Sudak gibi K?r?m illerini gezdik. K?r?m, y?llardan beri g?rmek istedi?im bir yerdi. K?r?m’la ilgili ilk bilgiyi 1973 y?l?nda 14 ya??nda okudu?um haftal?k Ufuk Gazetesi'nin kapa??ndaki b?y?k bir resim halen g?z?m?n ?n?nde. Rus gizli Servisi KGB'nin zehirlemeye ?al??t??? K?r?m T?rkleri'nin lideri Mustafa Cemil K?r?mo?lu'nun ?ekti?i s?k?nt?lar, ?ocuk ya??mda benim ?zerimde b?y?k bir tesir b?rakm??t?.
Ruslar?n Tatar soyk?r?m? ve mezalimi
Her d?nemi bir?ok ?nemli olaya sahne olan K?r?m tarihi ve K?r?m ile ilgili ara?t?rma yapmak ?zere K?r?m’a gittik. Ruslar?n uygulad??? Tatar soyk?r?m?n? belgeselle?tirmekti amac?m?z. T?rkiye'nin ?nde gelen tarih?ilerinden, Ayasofya M?zesi M?d?r? ve Marmara ?niversitesi ??retim ?yesi Do?. Dr. Halik Dursun’un rehberli?inde ara?t?rmalar?m?z? ger?ekle?tirdik.
Tatar T?rkleri'nin anayurdu olan 300 bin Tatar’?n ya?ad??? Ukrayna’n?n ?zerk Cumhuriyeti K?r?m'da ?e?itli b?lgeleri gezdik. Tatar s?rg?n?n? ya?ayanlarla g?r???p ara?t?rma yapt?k. Ruslar?n Karadeniz filosunun ?ss?n?n bulundu?u Akyar k?rfezi, Akyar’da K?r?m Sava??’n?n canland?r?ld??? panoroma m?zesi, K?kg?z K?y?, K?r?m Hanl???’n?n ba?kenti Bah?esaray’da Tatar Elhamras? olarak bilinen Han Saray?, Zincirli Medrese ve ?nl? T?rk ayd?n? gazeteci Gasp?ral? ?smail Bey M?zesi’ni g?rd?k.
B?lgede sadece 300 bin Tatar kalm??
Televizyon'da Rus ve Ukrayna kanallar? yay?nda. Bir zamanlar Tatarlar?n h?k?m s?rd??? K?r?m'?n 2.5 milyon civar?ndaki n?fusunun sadece 300 bini Tatar. Televizyon'da Tatarca hi?bir program yok. As?rlarca bu b?lgeye h?k?m etmi? bir milletden geriye hi?bir ?ey kalmam??. Bu b?lgede korkun? bir soyk?r?m ve vah?et ya?anm??.
Odam?n a??k penceresinden Rus ve Ukrayna donanmas?n?n konu?land??? Akyar k?rfezindeki donanman?n ???klar?n? seyrederken derin d???nceye dal?yor ve esen serin r?zgarla kendime geliyorum. T?rkiye’yi s?zde Ermeni soyk?r?m? ile su?layan d?nya, Rusya'n?n Tatar ve Kafkas halklar?na uygulad??? soyk?r?m? acaba neden g?rm?yor?..
K?r?m'da Rus vah?et ve Soyk?r?m? 232 y?l ?nce ba?lam??t?
T?rk kamuoyunda yanl?? bir bilgilendirme var. Bizler, K?r?m’da soyk?r?m?n ikinci d?nya sava??ndan sonra 1945’te ba?lad???n? biliyoruz. Asl?nda bu b?lgedeki soyk?r?m ve vah?et 232 y?l ?nce, 1774 y?l?nda ba?lad?. As?rlardan beri K?r?m'da ya?ayan Tatarlar?n Rus yay?lmas?na kar?? ?srarl? direni?i, 1774’te son bulmu?tu.
K?r?m’? Rusya’n?n bir par?as? haline getiren ?arl?k, buraya verdi?i ?zel ?nem gere?i b?y?k yat?r?mlara giri?ti. K???k bir k?y? kasabas? olan Akyar, Sivastopol ad?yla b?y?k bir limana d?n??t? ve Rus ileri gelenleri i?in k?y?larda yazl?k saraylar in?a edildi. Hepsi de Tatar yerle?imi olan kentlerin ve kasabalarin adlar? da de?i?tirildi. O zamanlar, t?m Bat? yakas?nda oldu?u gibi Rusya’da da Yunan hayranl??? ve K?r?m’?n eski Yunan’?n bir par?as? oldu?u iddia ediyordu. Ruslar bu hayali k?kene dayanarak Akmescit'i "fayda ?ehri" anlam?nda Yunanca k?kten gelen Simferopol; G?zleve’ye Mihridates Eupator’a izafeten Toriya; Kefe’ye "Theodos ?ehri" kar??l??? olarak Ferahiye, Akyar’a da "muhte?em ?ehir" anlam?nda Sivastopol dediler. Ama? K?r?m’?n ve kentlerinin T?rk kimli?ini silmekti. Nitekim sadece ?ehirlerin isimleri de?i?tirmekle kalmad?lar, saraylar?, hanlar?, camileri de y?kt?lar.
T?rkiye’de ya?ayan Tatarlar K?r?m’dan ne kadar haberdar?
T?rkiye'de bug?n 2 milyona yak?n Tatar T?rk? ya?amakta. Gebze'de bir mahalleye bile ad?n? veren Tatarlarla ve K?r?m ile ilgili yeterli ara?t?rma yap?lm?yor. K?r?m'?n Karasubazar b?lgesinde ya?ayan Tatar halk? ile tan???p Eski K?r?m’da ?zbekhan camisini, Kefe’de Baybarshan Camii’nin ziyaret edip Sudak Kalesi ve ?ehrini gezdik. Eski sovyetlerin ?nl? tatil beldesi Yalta’ya gidip ?kinci Cihan Harbi sonras? d?nyan?n payla??ld??? ?nl? Yalta Konferans?’n?n yap?ld??? bu ?ehrin belgesel ?ekimlerinin ard?ndan Yalta Konferans?’n?n ger?ekle?ti?i Livadiye Saray?’n?n gezerek iki kutuplu d?nya ve so?uk sava? y?llar?n? hat?rlamaya ?al??t?k. Tatarlar?n efsanevi lideri Tatar Milli meclis ba?kan? Mustafa Cemil K?r?mo?lu ile g?r???p G?zleve’de Tarih M?zesini gezdikden sonra, Mimar Sinan’?n Osmanl? cografyas?n?n en kuzeydeki Osmanl? mimarisi ile yap?lan tarihi eseri Tatar Han Cuma Camii’nin ve Mevlevi Tekkesi’nin belgesellerini ?ektik.
2
Tatar Hanlar? ve Osmanl? medeniyetinde KIRIM
K?r?m, Anadolu’ya kucak a?ar
Akmescit (Simferepol)'den Akyar (Sivastopol)'a Gidiyoruz. U?a??m?z K?r?m ?zerk Cumhuriyeti’nin ba?kenti Akmescit (Simferepol) hava liman?na ini?e ge?iyor. Sonbahar?n ilk g?nleri. U?a??m?z yemye?il tarlalar ?zerinden ge?erek Akmescit hava liman?na adeta K?r?m'da ya?anm?? soyk?r?m ve mezalimlere isyan edercesine ?ok sert bir ini? yap?yor.
Akyar yani Sivastopol, K?r?m'?n en b?y?k ?ehirlerinden birisi. Sivastopol; Rusya ile Ukrayna aras?nda tart??ma konusu olmu?. Rus deniz ?ss? bulunmakta. Yak?n zamana kadar yabanc?lara t?m? ile kapal?yd?. Bu y?zden turistler Simferepol yani Akmescit’e y?nlendiriliyorlard?.
Hava liman?ndan otob?slerle bir zamanlar askeri b?lge olan Sivastopol yani Akyar’a do?ru yola ??k?yoruz. Verimli mevye a?a?lar? ve ?z?m ba?lar?ndan, ye?il ovalardan ge?erek 2 saatlik mesafedeki Sivastopol'a giderken elimdeki K?r?m tarihi ile ilgili notlar? okumaya devam ediyorum.
Sivastopol ?n?nde yatan Osmanl? gemileri nerede?
K?r?m ?zerk Cumhuriyeti’nin ba?kenti Akmescit'den gelerek Akyar K?rfezi'nden Akyar (Sivastapol) ?ehrine girdik. K?rfezi g?rd???mde dilimden 150 y?l ?nce bestelenen ?nl? Sivastopol mar??n?n ?u m?sralar? d?k?l?veriyor..
Sivastopol ?n?nde yatan gemiler...
Atar da ?slam toplarunu yer g?k inler...
Art?k Sivastopol ?n?nde Osmanl? donanmas? de?il, Rus ve Ukrayna gemileri yat?yor.
Akyar, ad?n? ?ehir giri?inde beyaz kayalardan al?yor. ?ehir merkezinde bir otele yerle?tikten sonra Sivastopol ?ehrinin gece manzaras?n? g?rmek i?in geziye ??k?yoruz. Daha ?nce askeri b?lge oldu?u i?in halka kapal? olan ?ehir ve donanman?n bulundu?u k?rfez ve liman rahatl?kla geziliyor. Sahilde ve meydanda k?sa bir y?r?y?? yapt?ktan sonra tekrar otele d?n?yoruz.
Tatarlar ve K?r?m tarihi hakk?nda T?rk kamuoyu yeterli bilgiye sahip de?il. Tatarlar vatans?z ve topraks?z bir halk de?ildi. B?y?k Bozk?r’?n, Karadeniz’in Kar?? taraf? Dest-i K?p?ak'?n T?rk?e hikayesi onlarla ba?lam??t?.
K?r?m, Anadolu’ya kucak a?ar gibi ko?uyor
Anadolu’ya do?ru kucak a?ar misali Karadeniz’in i?ine kollar?n? a?arak giren K?r?m, ba?lang??ta K?p?ak ?lkesi, sonra da B?y?k Tataristan diye an?lan B?y?k Bozk?r’?n par?as?yd?. Bu co?rafya Karadeniz’in kuzeyinden ba?lay?p Rusya i?lerine kadar uzan?r; bir yandan Macaristan Ovas?, bir yandan Asya bozk?rlar?yla kucakla??rd?. Buras? daha 4. y?zy?ldan itibaren kalabal?k T?rk kavim ve kabilelerinin bat?ya y?nelik hareketlerinin toplanma ve ge?i? merkezi olmu?tu.
?lk olarak Hun atl?lar? ge?ti K?r?m'dan. Onlar? Avarlar izledi; arkas?ndan Hazarlar, Bulgarlar, Macarlar, Pe?enekler, O?uzlar, K?p?aklar, Tatarlar gelip yerle?ti. Bin y?l boyunca bu muazzam co?rafyaya onlar h?kmetti. B?y?k Bulgar Ka?anl???, Hazar Ka?anl???, Alt?n Ordu Hanl??? gibi Do?u Avrupa’n?n en b?y?k T?rk devletleri bu topraklarda v?cut buldu. Hepsi B?y?k Bozk?r’?n ve onun Karadeniz’e a??lan k???k par?as? Karadenizin kar?? taraf? K?r?m'da.
Dest-i K?p?ak diyar? K?r?m
K?r?m tarihimiz i?in ?ok ?nemli dersler al?nacak olaylara sahne olmu? bir yer. Dest-i K?p?ak diyar? denilen ve Alt?nordu, Tatar ve Avarlar gibi 6 b?y?k T?rk boyunun devlet kurdu?u b?lge. Rus ?arl???n? bile uzun y?llar idare eden K?r?m hanlar? Osmanl? ile birle?tikten sonra ?ok ?nemli hizmetler yapm??lard?.
Tatar T?rkleri'nin ana yurdu olan ve Ruslar taraf?ndan 250 y?ld?r soyk?r?m, s?rg?n ve mezalim uygulanan, bug?ne kadar y?z binlerce ?ehit veren, bir zamanlar Tatar T?rkleri'nin ba?kenti Bah?esaray'da Han saray? ba?ta olmak ?zere, Akmescit, Akyar, Kefe, G?zleve ve Yalta'da zaman? durdurup tarihi yolculu?a ??kt?k. K?r?m'?n ?e?itli b?lgelerini gezerek s?rg?nden d?nen K?r?m Tatarlar?n?n ?ekti?? s?k?nt?lar? yerinde inceledik. Ukrayna ve Rus mezalimi ve soyk?r?m?na kar?? verdikleri ?zg?rl?k m?cadelesi kar??s?nda heyecanland?m.
Yalta Konferans?’n?n yap?ld??? Livadiye Saray?’n?n i?inde belgesel ?ekerken so?uk sava? y?llar? hat?r?ma geldi. Yalta ?ehir merkezindeki Gasp?ral? ?smail Bey’in ??retmenlik yapt??? Medrese ile Osmanl? k?lt?r eserlerini ara?t?rd?k. Yalta sahilindeki Osmanl? ??nar? alt?nda Karadeniz’in kar?? taraf?ndaki sahillerin belgesel ?ekimlerini yapt?k.
Tatarlar?n efsanevi lideri Tatar Milli meclis ba?kan? Mustafa Cemil K?r?mo?lu ile Bah?esaray’daki evinde rop?rtaj yaparken 15 y?ll?k hapis hayat?n? konu?tuk. Osmanl?'n?n? liman kenti G?zleve’de T?rk Yahudileri olan Karaim T?rkleri'nin Tarih M?zesi'nde ?ekim yaparak Yahudi dinine mensup Karaim T?rkleri'nin geleneklerini ??rendim. G?zleve’de Mimar Sinan’?n en kuzeydeki eseri tarihi Devlet Han Cuma Camii’ni, 1917'de ba??ms?z K?r?m Cumhuriyetini kurdu?u i?in Ruslar taraf?ndan ?ehit edilen Numan ?elebi’nin, ?kinci Cihan Harbi ve K?r?m sava??nda ?ehit olan T?rk pa?alar?n?n mezarlar?n? ziyaret ettik.
Gasp?ral? ?smail Bey’in “Dilde, fikirde, i?te birlik” m?cadelesi
Gasp?ral? bir K?r?m Tatar?yd? ve k???k ve zay?f halk?n?n koca Rus ?mparatorlu?u’na tek ba??na kar?? koyamayaca??n? biliyordu. Gasp?ral? "dilde, fikirde, i?te birlik" slogan?yla yola ??karken, T?rk toplumlar?n? etnik milli bir temelde bir araya getirmeyi ve modernle?me s?recine sokarak d?n??t?rmeyi tasavvur ediyordu.
Onun ba?latt??? milliyet?i hareket, k?sa zamanda etkisini g?stermeye ba?lad?. K?r?m ve Kazan Tatarlar?n?n uyan??? dalga dalga yay?ld?. K?r?m’?n ilhak edili?inin tam y?z?nc? y?l?nda, 22 Nisan 1883’te, giderek Tatar Gasp?ral?’n?n deyimiyle sadece direni?e ?nc?l?k etmekle kalm?yor, "her su boyunda ayr? bir ?ive ile konu?an" T?rk topluluklar?na "sade ve anla??l?r" bir ortak ?ive sunuyordu. Bu d?nemde ?stanbul ile de yo?un ba?lant?lar kuruldu. ?stanbul’un destekledi?i "Vatan" adl? gizli bir ?rg?t K?r?m’da ?rg?tlenmeye ba?lad?. Milliyet?i ve ba??ms?zl?k?? e?ilimler giderek belirginle?ti ve 1917’de ?arl???n ??k???n?n ard?ndan K?r?m Tatarlar? ba??ms?zl?klar?n? ilan ettiler. Ne var ki, art?k yar?madada az?kl?ktayd?lar ve ba??ms?z bir devleti ayakta tutmalar? zordu. Bol?evikler ve K?z?l Ordu K?r?m’a girdi?inde Sovyet y?netimi de el de?i?tirmemek ?zere buraya yerle?ti. Yeni bir g?? dalgas?yla Tatarlar?n ?nemli bir k?sm? Romanya ve T?rkiye’ye ge?ti. K?r?m’daki n?fuslar? iyice azalm??t?.
K?r?m'da as?rlardan beri ya?anan bir k?lt?r ve medeniyet nas?l yok olmu?tu? Dest-i k?p?ak diyar? K?r?m'da bug?n 300 bine yak?n Tatar T?rk?'n?n ?l?m kal?m m?cadelesini K?r?m illerini gezerek yerinde ara?t?r?p tarihe not d??ece?iz.
3
K?r?m'da T?rk ?ehitli?i
160 y?ll?k vefas?zl???m?z
1853–1856 y?llar?nda yap?lan K?r?m sava??nda Sivastopol’da ?ehit olan Osmanl? askerleri i?in 6 y?l ?nce T?rkiye'nin Ukrayna-Kiev b?y?kel?ili?i taraf?ndan yap?lan ?ehitli?i ilk kez bu kadar kalabal?k bir ziyaret?i heyeti geliyor. Burada mezarlar? tespit edilen elliye yak?n ?ehit Mehmet?ik var.
Sivastopol'da unutulmu? K?r?m Sava?? ?ehitlerini ziyaret ediyoruz. K?r?m'?n Rusya d?nemindeki askeri ba?kenti Sivastopol (Akyar)'dan K?r?m Hanl??? d?nemindeki ba?kenti Bah?esaray’a gitmek ?zere yola ??k?yoruz. Sivastopol'a hakim tepe ?zerindeki ?am ormanlar? i?inde 6 y?l ?nce yap?lan Osmanl? ?ehitli?ini ziyaret edece?iz.
1853-1856 y?llar?nda yap?lan K?r?m sava??nda Sivastopol’da ?ehit olan Osmanl? askerleri i?in 6 y?l ?nce T?rkiye'nin Ukrayna-Kiev b?y?kel?ili?i taraf?ndan yap?lan ?ehitli?i ilk kez bu kadar kalabal?k bir ziyaret?i heyeti geliyor. Burada mezarlar? tespit edilen elliye yak?n ?ehit Mehmet?ik var.
160 y?ll?k vefas?zl???m?z?n belgesi
?ehitler bulunduklar? yerden mezarlar? al?narak an?t?n oldu?u yere getirilmi?. T?rkiye b?y?kel?ili?i taraf?ndan g?revlendirilmi? Tatar g?revli, ?ehitli?e son y?llarda az da olsa T?rk ziyaret?ilerin de geldi?ini s?yl?yor. K?r?m'a ve ?zellikle Yalta'ya giden T?rk turistler Sivastopol ?ehitli?ini mutlaka ziyaret etmeli.
Bu ?ehitlikte isimsiz ve kefensiz yatan Mehmet?ikler acaba Anadolu'nun hangi ilinden bu b?lgelere gelmi?ler? Hangi ana kuzular? Sivastopol topra??n?n karaba?r?nda yat?yor? 150 y?l sonra hat?rlanan, an?t ve mezarl?k yap?lan bu ?ehitler acaba vefas?zl???m?z? affedecekler mi? ?ehitlikte Fatiha okuyup dua ettikten sonra belgesel ?ekimleri yap?yoruz.
Sivastopol'dan Bah?esaray'a giderken.
Sivastopol'dan Bah?esaray'a giderken yol ?zerindeki bo? alanlarda k???k evcikler ve ?ad?rlarda Tatarlar?n toprak kavgas? verdiklerine ?ahit oluyoruz. Oysa Tatarlar bu topra??n ger?ek sahipleriydi. Her ?eye ra?men 250 y?ld?r s?ren bir s?rg?n ve soyk?r?mdan k?lt?rel bak?mdan canl? kalabilmi? olmalar?n? anlamak kolay de?ildir.
Ayder Ar?can adl? bir K?r?m-Tatar?n?n s?rg?n y?llar?nda neler ?ekti?ini ?arp?c? bir ?ekilde ??yle anlat?yor:
"Gecenin yar?s?yd?. Saldatlar geldiler. Yirmi dakika vakit verdiler. Be? kilo g?m???m?z vard?, onlar? ald?k. Ka??klar? ald?k, yar?m ?uval t?t?n vard?; yast?k, minder vard?; onlar? ald?k."
Bu s?zlerin sahibi Ayder Ar?can, o zaman 16 ya??ndayd?; ?imdi 74 ya??nda. Aradan ge?en onca y?la ra?men, o korkun? geceyi ve ard?ndan hayvan vagonlar?nda 12 g?n s?ren ?ileli yolculu?u ayr?nt?lar?yla hat?rl?yor. G?zleri ?n?nde yak?nlar?n?n ?ld?r?lmesini, insanlar?n a?l?k ya da hastal?klardan k?r?lmas?n? ve sonra ?zbekistan’da bir ??l?n ortas?na b?rak?lmalar?n?... "??l? ilk o zaman g?rd?m" diyor. Ba?a bah?eye, K?r?m’?n ?l?man iklimine al???k insanlar? k?r?p ge?irecek bir ortama nas?l uyum sa?layacaklar? hi? hesaba kat?lmam??t?.
Bah?esaray yolunda g?rd???m ac? manzaralar
Akyar'dan Bah?esaray’a do?ru yolumuza devam ederken yolun sa? ve sol taraf?nda derme ?atma evcikler bir m?cadeleyi yans?t?yordu. Tatar kad?nlar?n s?rtlar?nda ta??d??? ta?larla yap?lan bu evciklerin ?evresindeki ?ad?rlarda g?rd?g?m?z ac? manzaralar beni derinden ?zd?. Tatarlar, K?r?m'?n her yerinde babalar?n?n elinden al?nan topraklar? zorla geri almak istiyor. K?r?m-Tatarlar?'n?n ya?ad??? bu durumdan d?nya kamuoyunun haberi yok. Bana g?re d?nyada Tatarlar'a uygulanan soyk?r?m?n bir ba?ka benzeri yok.
Ceviz ve ?z?m ba?lar? aras?ndan Bah?esaray'a do?ru giderken yol kav?a??nda durup ?z?m, elma, armut, incir ve K?r?m f?nd??? sat?n almak istiyoruz. Tatar, Rus ve Ukraynal? kad?nlar bizlere sat?? yapabilmek i?in birbirleriyle yar???yorlar. Tatarlar kadar olmasa da K?r?m'da herkes fakir. Bir?ok Rus, K?r?m'dan zorla olmasa da g?? etmeye bal?lam??. T?pk? 45 y?l ?nce Tatarlar?n zorla K?r?m'dan s?r?ld??? gibi.
S?rg?nde ge?en 45 y?l
Bug?n K?r?m'da toprak m?cadelesi veren Tatarlar, s?r?ld??? yerlerde ne ba?lar?n? sokacak evleri vard?, ne de onlara kap?lar?n? a?acak akrabalar?. Ayder Ar?can s?rg?n g?nlerini ??yle anlat?yor. "Kolhozdan arabalarla gelip bizi ald?lar, mektep binas?na dolu?turdular. Araya ?ul gerip odalar? b?ld?k. Bir horanta (aile), bir yanda bir horanta."
Ondan sonra ge?en 45 y?l? ya?anmam?? gibi ?ok k?sa ge?ti. Sinerek, k??elere ?ekilerek, g?lgelerde g?lge gibi dola?arak, yazg?lar?na boyun e?erek ge?irmi?ler y?llar?. “Emekli oldu?umda Ta?kent’te apartman dairesinde ya??yordum" diyor. Geri d?n?? olunca neyi varsa Ta?kent’te b?rak?p ?ocukluk y?llar?nda ya?ad??? ?lkeye d?nd???n? s?yl?yor: "?? yoktu, para yoktu, ev yoktu. Ama gelmek gerekti." Ayr?ca anlatt?klar? sadece kendi ?yk?s? de?ildi. Bu halk?n ?yk?s?yd?; bir gece i?inde topyekun yurtlar?ndan kopar?l?p at?lan K?r?m Tatarlar?n?n ?yk?s?.
Ata Yurt'da yeniden vatan kurmak
K?r?m'da bir toplum kendini yeniden kuruyor. "S?f?rdan vatan" meydana getiriliyor. Y?zy?llarca ?arl?k bask?s? alt?nda ya?am??, n?fusunun ?ok b?y?k bir k?sm? daha o zamanlarda bu topraklar? terk etmek zorunda kalm??, Stalin d?neminde toptan s?rg?ne g?nderilmi?; dili, k?lt?r?, gelenekleri, toplumsal ba?lar? par?alanm??, ?retimden ve topraktan kopar?lm?? bir halk ?srarla ve inan?la ulusal kimli?ini ar?yor.
Eski K?r?m'dan ezan sesleri ile ayr?l?yoruz.
Eski K?r?m'da son dura??m?z minaresi ile ayakta kalma m?cadelesi veren ?zbek Han Camisi. ?i?ekler ve a?a?larla bezenmi? geni? bah?esinde k?r?lm?? mezar ta?lar?, harabe olmu? t?rbe, medrese ve hamam kal?nt?lar? ile g?n?l yaras?. Evliya ?elebi'nin sat?rlar?ndan, daha 17. y?zy?lda Solhat (Eski K?r?m) ?ehrinin k?smen terk edilip s?nme?e y?z tuttu?u anla??lmakta.
Evliya ?elebi, Ulu Cami veya ?zbek Han Camii'ne biti?i?inde bizim y?k?k duvarlar?n?n belgeselini ?ekti?imiz medresenin 733 (1332)'de K?lburun Bey K?z? ?nci Hatun taraf?ndan camiden on sekiz y?l daha sonra yap?ld???n? belirtiyor. Mezar ta?lar? kitabeler, y?k?k duvar ?rg?leri ve ek yerlerinin incelenmesi gerekiyor. Eski K?r?m'da ayr?ca 661 (1262) tarihli Buharal? Hac? ?mer Camii'nden s?z ediliyor. Evliya ?elebi, Altun Orda genel valileri zaman?nda yap?lan camiin, 17 y?zy?lda hen?z ayakta oldu?unu g?stermekte. Biz bu camiyi bulam?yoruz. Eski K?r?m'daki ?zbek Han Camisi minaresinden ezan sesleri e?li?inde ayr?l?rken K?r?m’?n gelece?i ad?na ?midimiz tazeleniyordu...
Bitti
TV5 Devr-i Alem program yap?mc?s? ?smail Kahraman K?r?m’dayd?...
Ruslar?n Tatar soyk?r?m?
Ara?t?rmac? Gazeteci ve TV5 Devr-i Alem program yap?mc?s? ?smail Kanhraman, K?r?m'da ya?anan Tatar soyk?r?m?, S?rg?n ve Rus mezaliminin belgeselini ?ekti. Kahraman, Ruslar?n Karadeniz filosunun ?ss? olan Sivastopol’u, Akyar k?rfezini. K?r?m Sava??’n?n canland?r?ld??? panoroma m?zesini, T?rk ?ehitli?ini, K?kg?z K?y?n?, K?r?m Hanl???’n?n ba?kenti Bah?esaray’daki Han Saray?’n?, Zincirli Medresesini ve ?nl? T?rk ayd?n?, gazeteci Gasp?ral? ?smail Bey M?zesi'nde ara?t?rmalar yapt?.
?smail Kahraman, K?r?m'da, Akmescit, Karasubazar, Osmanl?'n?n Sancak merkezi Kefe ve Sudak b?lgelerindeki Osmanl? ve Tatar tarihi eserlerinin belgeselini ?ekti. Eski sovyetlerin ?nl? tatil beldesi Yalta’daki d?nyan?n payla??ld??? Yalta konferans?n?n yap?ld??? Livadiye Saray?’n? gezdi… Tatar Milli meclis ba?kan? Mustafa Cemil K?r?mo?lu ile g?r??t?. G?zleve’de Tarih M?zesi, Tatar Han Camisi ile Fatih Sultan Mehmet'in heykelinin bulundu?u G?zleve Kahramanlar meydan?nda incelemelerde bulundu.
Tatar Hanlar? ve Osmanl? Medeniyetin'de K?r?m
2-6 Eyl?l 2006 tarihlerinde Dest-i K?p?ak diyar? (K?p?ak T?rkleri'nin ?lkesi) Karadeniz’in kar?? k?y?s?nda bulunan K?r?m’a yolculu?a ??kt?k. K?lt?r, medeniyet ve zaferler tarihimizi ara?t?rmak ?zere d?nya co?rafyas?ndaki gezimizin ilk dura?? K?r?m’d?.
K?r?m, tarihimiz a??s?ndan ?ok ?nemli dersler al?nacak olaylara sahne olmu? bir yer. Kitap ve Romanlarda okudu?umuz; Bah?esaray, Akmescit, Akyar, G?zleve, Kefe, Yalta ve Sudak gibi K?r?m illerini gezdik. K?r?m, y?llardan beri g?rmek istedi?im bir yerdi. K?r?m’la ilgili ilk bilgiyi 1973 y?l?nda 14 ya??nda okudu?um haftal?k Ufuk Gazetesi'nin kapa??ndaki b?y?k bir resim halen g?z?m?n ?n?nde. Rus gizli Servisi KGB'nin zehirlemeye ?al??t??? K?r?m T?rkleri'nin lideri Mustafa Cemil K?r?mo?lu'nun ?ekti?i s?k?nt?lar, ?ocuk ya??mda benim ?zerimde b?y?k bir tesir b?rakm??t?.
Ruslar?n Tatar soyk?r?m? ve mezalimi
Her d?nemi bir?ok ?nemli olaya sahne olan K?r?m tarihi ve K?r?m ile ilgili ara?t?rma yapmak ?zere K?r?m’a gittik. Ruslar?n uygulad??? Tatar soyk?r?m?n? belgeselle?tirmekti amac?m?z. T?rkiye'nin ?nde gelen tarih?ilerinden, Ayasofya M?zesi M?d?r? ve Marmara ?niversitesi ??retim ?yesi Do?. Dr. Halik Dursun’un rehberli?inde ara?t?rmalar?m?z? ger?ekle?tirdik.
Tatar T?rkleri'nin anayurdu olan 300 bin Tatar’?n ya?ad??? Ukrayna’n?n ?zerk Cumhuriyeti K?r?m'da ?e?itli b?lgeleri gezdik. Tatar s?rg?n?n? ya?ayanlarla g?r???p ara?t?rma yapt?k. Ruslar?n Karadeniz filosunun ?ss?n?n bulundu?u Akyar k?rfezi, Akyar’da K?r?m Sava??’n?n canland?r?ld??? panoroma m?zesi, K?kg?z K?y?, K?r?m Hanl???’n?n ba?kenti Bah?esaray’da Tatar Elhamras? olarak bilinen Han Saray?, Zincirli Medrese ve ?nl? T?rk ayd?n? gazeteci Gasp?ral? ?smail Bey M?zesi’ni g?rd?k.
B?lgede sadece 300 bin Tatar kalm??
Televizyon'da Rus ve Ukrayna kanallar? yay?nda. Bir zamanlar Tatarlar?n h?k?m s?rd??? K?r?m'?n 2.5 milyon civar?ndaki n?fusunun sadece 300 bini Tatar. Televizyon'da Tatarca hi?bir program yok. As?rlarca bu b?lgeye h?k?m etmi? bir milletden geriye hi?bir ?ey kalmam??. Bu b?lgede korkun? bir soyk?r?m ve vah?et ya?anm??.
Odam?n a??k penceresinden Rus ve Ukrayna donanmas?n?n konu?land??? Akyar k?rfezindeki donanman?n ???klar?n? seyrederken derin d???nceye dal?yor ve esen serin r?zgarla kendime geliyorum. T?rkiye’yi s?zde Ermeni soyk?r?m? ile su?layan d?nya, Rusya'n?n Tatar ve Kafkas halklar?na uygulad??? soyk?r?m? acaba neden g?rm?yor?..
K?r?m'da Rus vah?et ve Soyk?r?m? 232 y?l ?nce ba?lam??t?
T?rk kamuoyunda yanl?? bir bilgilendirme var. Bizler, K?r?m’da soyk?r?m?n ikinci d?nya sava??ndan sonra 1945’te ba?lad???n? biliyoruz. Asl?nda bu b?lgedeki soyk?r?m ve vah?et 232 y?l ?nce, 1774 y?l?nda ba?lad?. As?rlardan beri K?r?m'da ya?ayan Tatarlar?n Rus yay?lmas?na kar?? ?srarl? direni?i, 1774’te son bulmu?tu.
K?r?m’? Rusya’n?n bir par?as? haline getiren ?arl?k, buraya verdi?i ?zel ?nem gere?i b?y?k yat?r?mlara giri?ti. K???k bir k?y? kasabas? olan Akyar, Sivastopol ad?yla b?y?k bir limana d?n??t? ve Rus ileri gelenleri i?in k?y?larda yazl?k saraylar in?a edildi. Hepsi de Tatar yerle?imi olan kentlerin ve kasabalarin adlar? da de?i?tirildi. O zamanlar, t?m Bat? yakas?nda oldu?u gibi Rusya’da da Yunan hayranl??? ve K?r?m’?n eski Yunan’?n bir par?as? oldu?u iddia ediyordu. Ruslar bu hayali k?kene dayanarak Akmescit'i "fayda ?ehri" anlam?nda Yunanca k?kten gelen Simferopol; G?zleve’ye Mihridates Eupator’a izafeten Toriya; Kefe’ye "Theodos ?ehri" kar??l??? olarak Ferahiye, Akyar’a da "muhte?em ?ehir" anlam?nda Sivastopol dediler. Ama? K?r?m’?n ve kentlerinin T?rk kimli?ini silmekti. Nitekim sadece ?ehirlerin isimleri de?i?tirmekle kalmad?lar, saraylar?, hanlar?, camileri de y?kt?lar.
T?rkiye’de ya?ayan Tatarlar K?r?m’dan ne kadar haberdar?
T?rkiye'de bug?n 2 milyona yak?n Tatar T?rk? ya?amakta. Gebze'de bir mahalleye bile ad?n? veren Tatarlarla ve K?r?m ile ilgili yeterli ara?t?rma yap?lm?yor. K?r?m'?n Karasubazar b?lgesinde ya?ayan Tatar halk? ile tan???p Eski K?r?m’da ?zbekhan camisini, Kefe’de Baybarshan Camii’nin ziyaret edip Sudak Kalesi ve ?ehrini gezdik. Eski sovyetlerin ?nl? tatil beldesi Yalta’ya gidip ?kinci Cihan Harbi sonras? d?nyan?n payla??ld??? ?nl? Yalta Konferans?’n?n yap?ld??? bu ?ehrin belgesel ?ekimlerinin ard?ndan Yalta Konferans?’n?n ger?ekle?ti?i Livadiye Saray?’n?n gezerek iki kutuplu d?nya ve so?uk sava? y?llar?n? hat?rlamaya ?al??t?k. Tatarlar?n efsanevi lideri Tatar Milli meclis ba?kan? Mustafa Cemil K?r?mo?lu ile g?r???p G?zleve’de Tarih M?zesini gezdikden sonra, Mimar Sinan’?n Osmanl? cografyas?n?n en kuzeydeki Osmanl? mimarisi ile yap?lan tarihi eseri Tatar Han Cuma Camii’nin ve Mevlevi Tekkesi’nin belgesellerini ?ektik.
2
Tatar Hanlar? ve Osmanl? medeniyetinde KIRIM
K?r?m, Anadolu’ya kucak a?ar
K?r?m ?zerk Cumhuriyeti’nin ba?kenti Akmescit'den gelerek Akyar K?rfezi'nden Akyar (Sivastapol) ?ehrine girdik. K?rfezi g?rd???mde dilimden 150 y?l ?nce besetlenen ?nl? Sivastopol mar??n?n ?u m?sralar? d?k?l?veriyor.
Sivastapol ?n?nde yatan gemiler / Atar da ?slam toplarunu yer g?k inler...
Art?k Sivastopol ?n?nde Osmanl? donanmas? de?il, Rus ve Ukrayna gemileri yat?yor.
Akyar yani Sivastopol, K?r?m'?n en b?y?k ?ehirlerinden birisi. Sivastopol; Rusya ile Ukrayna aras?nda tart??ma konusu olmu?. Rus deniz ?ss? bulunmakta. Yak?n zamana kadar yabanc?lara t?m? ile kapal?yd?. Bu y?zden turistler Simferepol yani Akmescit’e y?nlendiriliyorlard?.
Hava liman?ndan otob?slerle bir zamanlar askeri b?lge olan Sivastopol yani Akyar’a do?ru yola ??k?yoruz. Verimli mevye a?a?lar? ve ?z?m ba?lar?ndan, ye?il ovalardan ge?erek 2 saatlik mesafedeki Sivastopol'a giderken elimdeki K?r?m tarihi ile ilgili notlar? okumaya devam ediyorum.
Sivastopol ?n?nde yatan Osmanl? gemileri nerede?
K?r?m ?zerk Cumhuriyeti’nin ba?kenti Akmescit'den gelerek Akyar K?rfezi'nden Akyar (Sivastapol) ?ehrine girdik. K?rfezi g?rd???mde dilimden 150 y?l ?nce bestelenen ?nl? Sivastopol mar??n?n ?u m?sralar? d?k?l?veriyor..
Sivastopol ?n?nde yatan gemiler...
Atar da ?slam toplarunu yer g?k inler...
Art?k Sivastopol ?n?nde Osmanl? donanmas? de?il, Rus ve Ukrayna gemileri yat?yor.
Akyar, ad?n? ?ehir giri?inde beyaz kayalardan al?yor. ?ehir merkezinde bir otele yerle?tikten sonra Sivastopol ?ehrinin gece manzaras?n? g?rmek i?in geziye ??k?yoruz. Daha ?nce askeri b?lge oldu?u i?in halka kapal? olan ?ehir ve donanman?n bulundu?u k?rfez ve liman rahatl?kla geziliyor. Sahilde ve meydanda k?sa bir y?r?y?? yapt?ktan sonra tekrar otele d?n?yoruz.
Tatarlar ve K?r?m tarihi hakk?nda T?rk kamuoyu yeterli bilgiye sahip de?il. Tatarlar vatans?z ve topraks?z bir halk de?ildi. B?y?k Bozk?r’?n, Karadeniz’in Kar?? taraf? Dest-i K?p?ak'?n T?rk?e hikayesi onlarla ba?lam??t?.
K?r?m, Anadolu’ya kucak a?ar gibi ko?uyor
Anadolu’ya do?ru kucak a?ar misali Karadeniz’in i?ine kollar?n? a?arak giren K?r?m, ba?lang??ta K?p?ak ?lkesi, sonra da B?y?k Tataristan diye an?lan B?y?k Bozk?r’?n par?as?yd?. Bu co?rafya Karadeniz’in kuzeyinden ba?lay?p Rusya i?lerine kadar uzan?r; bir yandan Macaristan Ovas?, bir yandan Asya bozk?rlar?yla kucakla??rd?. Buras? daha 4. y?zy?ldan itibaren kalabal?k T?rk kavim ve kabilelerinin bat?ya y?nelik hareketlerinin toplanma ve ge?i? merkezi olmu?tu.
?lk olarak Hun atl?lar? ge?ti K?r?m'dan. Onlar? Avarlar izledi; arkas?ndan Hazarlar, Bulgarlar, Macarlar, Pe?enekler, O?uzlar, K?p?aklar, Tatarlar gelip yerle?ti. Bin y?l boyunca bu muazzam co?rafyaya onlar h?kmetti. B?y?k Bulgar Ka?anl???, Hazar Ka?anl???, Alt?n Ordu Hanl??? gibi Do?u Avrupa’n?n en b?y?k T?rk devletleri bu topraklarda v?cut buldu. Hepsi B?y?k Bozk?r’?n ve onun Karadeniz’e a??lan k???k par?as? Karadenizin kar?? taraf? K?r?m'da.
Dest-i K?p?ak diyar? K?r?m
K?r?m tarihimiz i?in ?ok ?nemli dersler al?nacak olaylara sahne olmu? bir yer. Dest-i K?p?ak diyar? denilen ve Alt?nordu, Tatar ve Avarlar gibi 6 b?y?k T?rk boyunun devlet kurdu?u b?lge. Rus ?arl???n? bile uzun y?llar idare eden K?r?m hanlar? Osmanl? ile birle?tikten sonra ?ok ?nemli hizmetler yapm??lard?.
Tatar T?rkleri'nin ana yurdu olan ve Ruslar taraf?ndan 250 y?ld?r soyk?r?m, s?rg?n ve mezalim uygulanan, bug?ne kadar y?z binlerce ?ehit veren, bir zamanlar Tatar T?rkleri'nin ba?kenti Bah?esaray'da Han saray? ba?ta olmak ?zere, Akmescit, Akyar, Kefe, G?zleve ve Yalta'da zaman? durdurup tarihi yolculu?a ??kt?k. K?r?m'?n ?e?itli b?lgelerini gezerek s?rg?nden d?nen K?r?m Tatarlar?n?n ?ekti?? s?k?nt?lar? yerinde inceledik. Ukrayna ve Rus mezalimi ve soyk?r?m?na kar?? verdikleri ?zg?rl?k m?cadelesi kar??s?nda heyecanland?m.
Yalta Konferans?’n?n yap?ld??? Livadiye Saray?’n?n i?inde belgesel ?ekerken so?uk sava? y?llar? hat?r?ma geldi. Yalta ?ehir merkezindeki Gasp?ral? ?smail Bey’in ??retmenlik yapt??? Medrese ile Osmanl? k?lt?r eserlerini ara?t?rd?k. Yalta sahilindeki Osmanl? ??nar? alt?nda Karadeniz’in kar?? taraf?ndaki sahillerin belgesel ?ekimlerini yapt?k.
Tatarlar?n efsanevi lideri Tatar Milli meclis ba?kan? Mustafa Cemil K?r?mo?lu ile Bah?esaray’daki evinde rop?rtaj yaparken 15 y?ll?k hapis hayat?n? konu?tuk. Osmanl?'n?n? liman kenti G?zleve’de T?rk Yahudileri olan Karaim T?rkleri'nin Tarih M?zesi'nde ?ekim yaparak Yahudi dinine mensup Karaim T?rkleri'nin geleneklerini ??rendim. G?zleve’de Mimar Sinan’?n en kuzeydeki eseri tarihi Devlet Han Cuma Camii’ni, 1917'de ba??ms?z K?r?m Cumhuriyetini kurdu?u i?in Ruslar taraf?ndan ?ehit edilen Numan ?elebi’nin, ?kinci Cihan Harbi ve K?r?m sava??nda ?ehit olan T?rk pa?alar?n?n mezarlar?n? ziyaret ettik.
Gasp?ral? ?smail Bey’in “Dilde, fikirde, i?te birlik” m?cadelesi
Gasp?ral? bir K?r?m Tatar?yd? ve k???k ve zay?f halk?n?n koca Rus ?mparatorlu?u’na tek ba??na kar?? koyamayaca??n? biliyordu. Gasp?ral? "dilde, fikirde, i?te birlik" slogan?yla yola ??karken, T?rk toplumlar?n? etnik milli bir temelde bir araya getirmeyi ve modernle?me s?recine sokarak d?n??t?rmeyi tasavvur ediyordu.
Onun ba?latt??? milliyet?i hareket, k?sa zamanda etkisini g?stermeye ba?lad?. K?r?m ve Kazan Tatarlar?n?n uyan??? dalga dalga yay?ld?. K?r?m’?n ilhak edili?inin tam y?z?nc? y?l?nda, 22 Nisan 1883’te, giderek Tatar Gasp?ral?’n?n deyimiyle sadece direni?e ?nc?l?k etmekle kalm?yor, "her su boyunda ayr? bir ?ive ile konu?an" T?rk topluluklar?na "sade ve anla??l?r" bir ortak ?ive sunuyordu. Bu d?nemde ?stanbul ile de yo?un ba?lant?lar kuruldu. ?stanbul’un destekledi?i "Vatan" adl? gizli bir ?rg?t K?r?m’da ?rg?tlenmeye ba?lad?. Milliyet?i ve ba??ms?zl?k?? e?ilimler giderek belirginle?ti ve 1917’de ?arl???n ??k???n?n ard?ndan K?r?m Tatarlar? ba??ms?zl?klar?n? ilan ettiler. Ne var ki, art?k yar?madada az?kl?ktayd?lar ve ba??ms?z bir devleti ayakta tutmalar? zordu. Bol?evikler ve K?z?l Ordu K?r?m’a girdi?inde Sovyet y?netimi de el de?i?tirmemek ?zere buraya yerle?ti. Yeni bir g?? dalgas?yla Tatarlar?n ?nemli bir k?sm? Romanya ve T?rkiye’ye ge?ti. K?r?m’daki n?fuslar? iyice azalm??t?.
K?r?m'da as?rlardan beri ya?anan bir k?lt?r ve medeniyet nas?l yok olmu?tu? Dest-i k?p?ak diyar? K?r?m'da bug?n 300 bine yak?n Tatar T?rk?'n?n ?l?m kal?m m?cadelesini K?r?m illerini gezerek yerinde ara?t?r?p tarihe not d??ece?iz.
3
K?r?m'da T?rk ?ehitli?i
160 y?ll?k vefas?zl???m?z
1853–1856 y?llar?nda yap?lan K?r?m sava??nda Sivastopol’da ?ehit olan Osmanl? askerleri i?in 6 y?l ?nce T?rkiye'nin Ukrayna-Kiev b?y?kel?ili?i taraf?ndan yap?lan ?ehitli?i ilk kez bu kadar kalabal?k bir ziyaret?i heyeti geliyor. Burada mezarlar? tespit edilen elliye yak?n ?ehit Mehmet?ik var.
Sivastopol'da unutulmu? K?r?m Sava?? ?ehitlerini ziyaret ediyoruz. K?r?m'?n Rusya d?nemindeki askeri ba?kenti Sivastopol (Akyar)'dan K?r?m Hanl??? d?nemindeki ba?kenti Bah?esaray’a gitmek ?zere yola ??k?yoruz. Sivastopol'a hakim tepe ?zerindeki ?am ormanlar? i?inde 6 y?l ?nce yap?lan Osmanl? ?ehitli?ini ziyaret edece?iz.
1853-1856 y?llar?nda yap?lan K?r?m sava??nda Sivastopol’da ?ehit olan Osmanl? askerleri i?in 6 y?l ?nce T?rkiye'nin Ukrayna-Kiev b?y?kel?ili?i taraf?ndan yap?lan ?ehitli?i ilk kez bu kadar kalabal?k bir ziyaret?i heyeti geliyor. Burada mezarlar? tespit edilen elliye yak?n ?ehit Mehmet?ik var.
160 y?ll?k vefas?zl???m?z?n belgesi
?ehitler bulunduklar? yerden mezarlar? al?narak an?t?n oldu?u yere getirilmi?. T?rkiye b?y?kel?ili?i taraf?ndan g?revlendirilmi? Tatar g?revli, ?ehitli?e son y?llarda az da olsa T?rk ziyaret?ilerin de geldi?ini s?yl?yor. K?r?m'a ve ?zellikle Yalta'ya giden T?rk turistler Sivastopol ?ehitli?ini mutlaka ziyaret etmeli.
Bu ?ehitlikte isimsiz ve kefensiz yatan Mehmet?ikler acaba Anadolu'nun hangi ilinden bu b?lgelere gelmi?ler? Hangi ana kuzular? Sivastopol topra??n?n karaba?r?nda yat?yor? 150 y?l sonra hat?rlanan, an?t ve mezarl?k yap?lan bu ?ehitler acaba vefas?zl???m?z? affedecekler mi? ?ehitlikte Fatiha okuyup dua ettikten sonra belgesel ?ekimleri yap?yoruz.
Sivastopol'dan Bah?esaray'a giderken.
Sivastopol'dan Bah?esaray'a giderken yol ?zerindeki bo? alanlarda k???k evcikler ve ?ad?rlarda Tatarlar?n toprak kavgas? verdiklerine ?ahit oluyoruz. Oysa Tatarlar bu topra??n ger?ek sahipleriydi. Her ?eye ra?men 250 y?ld?r s?ren bir s?rg?n ve soyk?r?mdan k?lt?rel bak?mdan canl? kalabilmi? olmalar?n? anlamak kolay de?ildir.
Ayder Ar?can adl? bir K?r?m-Tatar?n?n s?rg?n y?llar?nda neler ?ekti?ini ?arp?c? bir ?ekilde ??yle anlat?yor:
"Gecenin yar?s?yd?. Saldatlar geldiler. Yirmi dakika vakit verdiler. Be? kilo g?m???m?z vard?, onlar? ald?k. Ka??klar? ald?k, yar?m ?uval t?t?n vard?; yast?k, minder vard?; onlar? ald?k."
Bu s?zlerin sahibi Ayder Ar?can, o zaman 16 ya??ndayd?; ?imdi 74 ya??nda. Aradan ge?en onca y?la ra?men, o korkun? geceyi ve ard?ndan hayvan vagonlar?nda 12 g?n s?ren ?ileli yolculu?u ayr?nt?lar?yla hat?rl?yor. G?zleri ?n?nde yak?nlar?n?n ?ld?r?lmesini, insanlar?n a?l?k ya da hastal?klardan k?r?lmas?n? ve sonra ?zbekistan’da bir ??l?n ortas?na b?rak?lmalar?n?... "??l? ilk o zaman g?rd?m" diyor. Ba?a bah?eye, K?r?m’?n ?l?man iklimine al???k insanlar? k?r?p ge?irecek bir ortama nas?l uyum sa?layacaklar? hi? hesaba kat?lmam??t?.
Bah?esaray yolunda g?rd???m ac? manzaralar
Akyar'dan Bah?esaray’a do?ru yolumuza devam ederken yolun sa? ve sol taraf?nda derme ?atma evcikler bir m?cadeleyi yans?t?yordu. Tatar kad?nlar?n s?rtlar?nda ta??d??? ta?larla yap?lan bu evciklerin ?evresindeki ?ad?rlarda g?rd?g?m?z ac? manzaralar beni derinden ?zd?. Tatarlar, K?r?m'?n her yerinde babalar?n?n elinden al?nan topraklar? zorla geri almak istiyor. K?r?m-Tatarlar?'n?n ya?ad??? bu durumdan d?nya kamuoyunun haberi yok. Bana g?re d?nyada Tatarlar'a uygulanan soyk?r?m?n bir ba?ka benzeri yok.
Ceviz ve ?z?m ba?lar? aras?ndan Bah?esaray'a do?ru giderken yol kav?a??nda durup ?z?m, elma, armut, incir ve K?r?m f?nd??? sat?n almak istiyoruz. Tatar, Rus ve Ukraynal? kad?nlar bizlere sat?? yapabilmek i?in birbirleriyle yar???yorlar. Tatarlar kadar olmasa da K?r?m'da herkes fakir. Bir?ok Rus, K?r?m'dan zorla olmasa da g?? etmeye bal?lam??. T?pk? 45 y?l ?nce Tatarlar?n zorla K?r?m'dan s?r?ld??? gibi.
S?rg?nde ge?en 45 y?l
Bug?n K?r?m'da toprak m?cadelesi veren Tatarlar, s?r?ld??? yerlerde ne ba?lar?n? sokacak evleri vard?, ne de onlara kap?lar?n? a?acak akrabalar?. Ayder Ar?can s?rg?n g?nlerini ??yle anlat?yor. "Kolhozdan arabalarla gelip bizi ald?lar, mektep binas?na dolu?turdular. Araya ?ul gerip odalar? b?ld?k. Bir horanta (aile), bir yanda bir horanta."
Ondan sonra ge?en 45 y?l? ya?anmam?? gibi ?ok k?sa ge?ti. Sinerek, k??elere ?ekilerek, g?lgelerde g?lge gibi dola?arak, yazg?lar?na boyun e?erek ge?irmi?ler y?llar?. “Emekli oldu?umda Ta?kent’te apartman dairesinde ya??yordum" diyor. Geri d?n?? olunca neyi varsa Ta?kent’te b?rak?p ?ocukluk y?llar?nda ya?ad??? ?lkeye d?nd???n? s?yl?yor: "?? yoktu, para yoktu, ev yoktu. Ama gelmek gerekti." Ayr?ca anlatt?klar? sadece kendi ?yk?s? de?ildi. Bu halk?n ?yk?s?yd?; bir gece i?inde topyekun yurtlar?ndan kopar?l?p at?lan K?r?m Tatarlar?n?n ?yk?s?.
Ata Yurt'da yeniden vatan kurmak
K?r?m'da bir toplum kendini yeniden kuruyor. "S?f?rdan vatan" meydana getiriliyor. Y?zy?llarca ?arl?k bask?s? alt?nda ya?am??, n?fusunun ?ok b?y?k bir k?sm? daha o zamanlarda bu topraklar? terk etmek zorunda kalm??, Stalin d?neminde toptan s?rg?ne g?nderilmi?; dili, k?lt?r?, gelenekleri, toplumsal ba?lar? par?alanm??, ?retimden ve topraktan kopar?lm?? bir halk ?srarla ve inan?la ulusal kimli?ini ar?yor.
Eski K?r?m'dan ezan sesleri ile ayr?l?yoruz.
Eski K?r?m'da son dura??m?z minaresi ile ayakta kalma m?cadelesi veren ?zbek Han Camisi. ?i?ekler ve a?a?larla bezenmi? geni? bah?esinde k?r?lm?? mezar ta?lar?, harabe olmu? t?rbe, medrese ve hamam kal?nt?lar? ile g?n?l yaras?. Evliya ?elebi'nin sat?rlar?ndan, daha 17. y?zy?lda Solhat (Eski K?r?m) ?ehrinin k?smen terk edilip s?nme?e y?z tuttu?u anla??lmakta.
Evliya ?elebi, Ulu Cami veya ?zbek Han Camii'ne biti?i?inde bizim y?k?k duvarlar?n?n belgeselini ?ekti?imiz medresenin 733 (1332)'de K?lburun Bey K?z? ?nci Hatun taraf?ndan camiden on sekiz y?l daha sonra yap?ld???n? belirtiyor. Mezar ta?lar? kitabeler, y?k?k duvar ?rg?leri ve ek yerlerinin incelenmesi gerekiyor. Eski K?r?m'da ayr?ca 661 (1262) tarihli Buharal? Hac? ?mer Camii'nden s?z ediliyor. Evliya ?elebi, Altun Orda genel valileri zaman?nda yap?lan camiin, 17 y?zy?lda hen?z ayakta oldu?unu g?stermekte. Biz bu camiyi bulam?yoruz. Eski K?r?m'daki ?zbek Han Camisi minaresinden ezan sesleri e?li?inde ayr?l?rken K?r?m’?n gelece?i ad?na ?midimiz tazeleniyordu...
Bitti