Sar?kam?? Harekat?’n? gerektiren nedenler
- Ordu mu zay?f idi, d??man m? kuvvetli?
- Hay?r! D??man hi? kuvvetli de?ildi ve orduda ?ayan? kay?t bir zaaf yoktu.
- O halde nas?l oldu?
- .......!"
Bak? ihtiram."
1912 y?l?nda yeni se?ilen Amerika Ba?kan? Wilson’a, T?rkiye’ye atanacak b?y?kel?inin kim olaca?? soruldu?unda, "T?rkiye yok ki, el?i g?ndermeye ihtiya? olsun" demi?tir.
Birinci D?nya Sava?? ?ncesinde, Osmanl?’ya bak?? i?te bu ?ekildeydi. Dolay?s?yla, Birinci D?nya Sava??’na ni?in girdik, girmesek ne olurdu gibi tart??malar, Wilson’un c?mlesi kar??s?nda anlam ve ?nemini yitiriyor.
Birinci D?nya Sava??’n?n bir par?as? olan Sar?kam?? Harekat?, milli bellekte silinmez izler b?rakan ve ilk g?nk? tazeli?i ile vicdanlar? bug?n de kanatan bir m?cadelenin ad?d?r.
Sar?kam?? Harekat?, Rus i?gali alt?ndaki Kars, Sar?kam?? ve Ardahan’? kurtarmak; baharda ba?layacak Rus taarruzunu engellemek ve Kafkaslar ile Orta Asya’daki T?rk illerinin kap?s?n? a?mak amac?yla ba?lat?lm??t?r. Bu harekat?n bir di?er amac? da, Birinci D?nya Sava??’na parlak bir ba?lang?? yapmakt?. (Ruslar?n, Kars ve Ardahan civar?nda tahrik ettikleri Ermeniler, otuz binden fazla T?rk erke?ini i?kencelerle ?ld?rm??, M?sl?man kad?nlara da yapmad?klar? k?t?l?k kalmam??t?. Ermenilerin ellerinden ka?abilen ?o?u kad?n ve ?ocuk binlerce insan karl? da?larda peri?an bir haldeydi. Ermeni askerlerinin muhafazas?na verilen T?rk esirler ac?mas?zca i?kencelere maruz kalarak ?ld?r?l?yordu. Art?k buralardaki M?sl?manlar?n kurtar?lmas? da vicdan? bir y?k?ml?l?k haline gelmi?ti.)
Neredeyse b?t?n askeri uzmanlar?n ortak g?r???, Rus kuvvetlerinin arkas?na sarkmay? hedef alan bu harekat?n, ba?ar?l? bir plan oldu?u y?n?ndedir.
Burada, Enver Pa?a’n?n "acele etti?i" iddias?na da bir parantez a?mak gerekiyor: Ziya Nur Aksun, Enver Pa?a ve Sar?kam?? Harekat? isimli eserinde ?u tespiti yapmaktad?r: "Di?erlerinin ayak s?r?melerine ra?men, Enver’in harekatta ?srar etmesi, vukuata g?re hakl? ve ?ok isabetli g?r?nmektedir. ??nk?, harekatta yap?lacak her gecikme, Ruslar’?n Sar?kam??’taki vaziyetini kuvvetlendirecektir."
??nk? Ruslar?n, s?n?rs?z insan kaynaklar? vard?. Neredeyse her g?n, yeni takviye birlikler geliyordu. T?rk ordusu ise, d?rt bir cepheye da??lm?? vaziyette oldu?undan, s?n?rl? imkanlara sahipti.
?stanbul’dan Erzurum’a gelip ???nc? Ordu Komutanl??? g?revini de ?zerine alan Enver Pa?a, yay?nlad??? ?u beyanname ile 18 aral?k 1914 tarihinde, birliklere taarruz emri verdi: "Askerler! Hepinizi ziyaret ettim. Aya??n?zda ?ar???n?z?n, s?rt?n?zda paltonuzun olmad???n? g?rd?m. Lakin, kar??n?zdaki d??man sizden korkuyor. Yak?n zamanda taarruz ederek Kafkasya’ya girece?iz. Siz orada her t?rl? nimete kavu?acaks?n?z. Alem-i ?slam’?n b?t?n ?midi, sizin son bir himmetinize bak?yor."
?artlar zorludur. Enver Pa?a, askerin s?k?nt?lar?n? bilmektedir. Fakat vatan, onlardan bir fedakarl?k daha beklemektedir.
Liman Von Sanders, "???nc? T?rk Ordusu’nun (K?pr?k?y’de) Ruslar? geri ?ekilmeye mecbur etmesi, Enver’in h?rs?n? tahrik etti" diyerek; taarruz harekat?n?, Enver Pa?a’n?n ?ahsi ve nefsi h?rslar?yla yap?lm?? gibi g?stermesi, pek kabul g?rmez. Nitekim, Enver Pa?a’ya muhalif olan ve onu pek sevmeyen Miralay ?erif, "Bu d???nce yanl??t?r. Enver, Hasan ?zzet Pa?a’n?n Ruslara kati darbe vuramad???n? d???nd??? i?in ???nc? Ordu’ya geldi" demektedir.
Burada bir konunun daha alt?n? ?izmek gerekir: Anadolu’yu kas?p kavuran salg?n hastal?klar y?z?nden, her ay, ???nc? Ordu mevcudunun % 18’i hastalan?yordu. Bir an ?nce harekata ge?ilmezse, ordu, durdu?u yerde eriyecek ve bir g?? unsuru olma ?zelli?ini yitirecekti.
Sar?kam?? Harekat?’na 83. Alay Komutan? olarak kat?lan Tu?general Ziya Yerg?k, an?lar?nda bu ger?e?i t?m a??kl??? ile ortaya koyuyor: "Orduyu hareketsiz, bo?u bo?una durdurmak, tatbikatla u?ra?t?r?lsa bile iyi bir ?ey olmazd?. Muharebeye giren ordu, sonuna kadar muharebe ile u?ra?mal?d?r. Ordu uygun olmayan ?artlar alt?nda bekletilirse, her t?rl? bula??c? hastal?ktan erir, mahvolurdu.
D??manlar?m?z?n yiyecek, i?ecek, giyecek, yakacak ve cephane kaynaklar? bitmez t?kenmez derecede bol oldu?u i?in, muharebeyi uzatarak kazanmak istiyorlard?. Bu kaynaklar bizde ve m?ttefiklerimizde az oldu?u i?in, istiyorduk ki bir an ?nce zafer kazanal?m. Bu y?zden taarruz yaza b?rak?lamaz, s?n?rl? kaynaklarla muharebe uzat?lamazd?." Sayfa 122
Ve Sar?kam?? Harekat?
???nc? ordunun ?? kolordusu, 24 Aral?k 1914 g?n?, eksi k?rk derece so?ukta, B?y?k Sar?kam?? ?evirme ve Ku?atma Harekat?’na ba?lad?. Ayr?ca, gerilla harbi yapan yar? resmi T?rk ?eteleri de Ardahan’a hareket etti. ???nc? ordunun baz? k?talar?, 24-25 aral?k gecesi Sar?kam??’a ula?may? ba?ard?. Ancak, Allah? Ekber da?lar?n? a?arken ?etin zorluklar ve k?? ?artlar? sebebiyle ?ok zaiyat verildi.
T?rk ordusunun ne kadar zorlu bir i?e giri?ti?i, Rus Kafkas Ordusu Ba?kumandan?n?n, Fransa ve ?ngiltere’ye ?ekti?i ?u telgraftan bellidir: "Telefon konu?malar?n? bile durduran so?uk ve k??, T?rk ordusunu engellemiyor. ?kinci bir cephe a?arak, T?rk ordusunun ilerlemesi durdurulamaz ise, Bak? petrolleri Osmanl?-Alman ittifak?n?n eline ge?ecek ve Hindistan yolu onlara a??k bulunacak."
K??, bu s?rada daha da ?iddetlendi. F?rt?na ile ya?an kar yollar? kapat?p ?ad?rlar? y?kt?. Arkas?ndan da dondurucu so?uklar bast?r?nca, kay?plar artmaya ba?lad?. 25/26 Aral?k gecesi, 10. Kolordu Sar?kam??’? k?smen i?gal etmeyi ba?arsa da, sava? sonunda bu kolordu da erimi?tir.
Sar?kam?? Harekat? sonucunda a??r bir bedel ?dendi?i do?rudur. Fakat, baz?lar?n?n iddia etti?i gibi, bu bedel, "d??mana tek kur?un s?kmadan" ger?ekle?mi? de?ildir.
Vatani g?revimi, 3. Ordu’da taarruz piyadesi olarak yapt?m. Bize ??retilen ve askeri kitaplarda yer alan, taarruz ile savunma oran?n?n ikiye bir oldu?udur. Yani, savunan taraftan bir asker ?l?rse, taarruz eden taraftan iki askerin ?lmesi ka??n?lmaz gibidir.
150 bin ki?ilik 3. Ordu’nun (Harekata kat?lan: 75 bin) kayb?, harp tarihi ar?ivine g?re 23 bin ?ehit, 7 bin esir ve 10 bin yaral?d?r. Liman Pa?a’n?n kitab?nda, asker kayb?m?z 42 bin olarak ifade edilir. Bir?ok tarih?i de, toplam olarak 50 bin rakam?n? do?ru kabul eder. Rus ordusunun kayb? ise, kendi resmi rakamlar?na g?re 32 bindir. Resmi kaynaklar?n d???na ??k?ld???nda, Ruslar?n kayb? da artmaktad?r.
Sar?kam?? Harekat?’nda 90 bin zaiyat verdi?imiz, sadece Rus kaynaklar?nda yaz?l?d?r. Bu rakam, propaganda ama?l? oldu?undan abart?l?d?r. Ve resmi ideolojinin s?zc?l???n? yapan baz? tarih?iler, Ruslar?n verdi?i bu rakam? do?ru kabul edip kullanm??t?r.
Rus ordusunun da 32 bin kay?p verdi?ini hesaba katarsak, ortada, yoktan yere ?ehit olan askerler yoktur. Mesela Mustafa M?ft?o?lu "Enver Pa?a’n?n hatalar? y?z?nden, 100 bin ki?ilik 3. Ordu’dan 10 bin asker sa? kald?" diye yazm??t?r. Geride 10 bin asker kalm?? olsayd?, bu kadar k???k bir kuvvetle ancak bir il veya il?e savunulabilir ve Ruslar, ?? Anadolu’ya kadar rahatl?kla ilerleyebilirdi. Yine, "90 bin askerin yoktan yere ?ld???"n? s?yleyen yazarlar bulunmaktad?r. B?yle bir c?mleyi dile getirmek, Sar?kam??’ta ?ehit d??en askerlere yap?lacak en b?y?k haks?zl?kt?r, diye d???n?yorum.
[Sar?kam?? Harekat?’nda ya?ananlar?n bir benzeri de, ?ngilizlerin ba??na gelmi?tir. Somme Sava??, Birinci D?nya Sava??’n?n en kanl? ?arp??malar?ndan biridir. Somme’de, Alman savunma hatlar?n? yarmak i?in taarruz eden ?ngiliz ordusu, ak?l almaz hatalar ve baz? talihsizlikler y?z?nden, ilk g?n, 58.000 asker kaybetmi?lerdir. ?lerleyen g?nlerde, bu say? h?zla artm??t?r. Ve Somme Sava??, Britanya ?mparatorlu?u ordusunun bir tek g?nde en ?ok kayb? verdi?i sava? olarak tarihe ge?mi?tir.
Sar?kam?? ile Somme aras?ndaki tek fark ise, ?ngilizlerin, bu a??r kay?plar ve sonu?suz taarruzlara ra?men, hi?bir komutanlar?n? su?lamamas?d?r.]
Sonu? olarak, 75 bin askerin kat?ld??? bir sava?ta 90 bin kay?p vermek, baz? askerlerin iki kere ?lmesi anlam?na gelir ki, bu da t?bben m?mk?n de?ildir. Ayr?ca, Trablusgarp’ta kendisine hediye edilen bir ceylan?n hastalanmas? ?zerine, ba?ucuna oturup a?layacak kadar duygusal olan Enver Pa?a’n?n, binlerce vatan evlad?n? "g?z?n? k?rpmadan ?l?me g?ndermesi" d???n?lemez.
So?uk, a?l?k ve hastal?k
Sar?kam?? Harekat?’nda so?uktan ve a?l?ktan ?lmelerin ba?l?ca iki nedeni var:
1- Taarruza kat?lan birliklerin hat?r? say?l?r bir k?sm?, ?zellikle Arabistan’dan geri ?ekilen ve G?neydo?u Anadolu’ya sevk edilenlerdir. Bu askerler, s?cak iklime al???k olup te?hizatlar? y?n?nden de k?? ?artlar?na haz?rl?ks?zd?r.
2- Harekat ba?layaca?? zaman, ???nc? Ordu’nun mevcudu 190 bin insan ve 60 bin hayvan idi. Bu mevcudun alt? ayl?k ia?esi i?in takriben 88 milyon kilogram bu?day, ?avdar ve arpaya ihtiya? varken, ordu ambar?nda yaln?z 1 milyon 250 bin kilogram erzak ve zahire mevcuttur. [Kaymakam ?erif Bey’in Sar?kam?? An?lar?, sayfa 56]
Yine, 5. Kolordu’ya ba?l? 31. ve 32. f?rkalar, feci bir yanl??l?k eseri olarak, havan?n da sisli olmas? y?z?nden, birbirlerine ate? etmi?ler ve 2 bin asker zaiyat vermi?lerdir. [Buna benzer bir yanl??l???n K?br?s Bar?? Harekat?’nda da ya?and???n? hat?rlatmakta fayda var.]
Ayr?ca, 3. Ordu’ya en b?y?k darbeyi Ruslar?n de?il, tif?s, ?i?ek, humma, dizanteri, kolera, s?tma gibi salg?n hastal?klar?n vurdu?u, bir?ok tarih?inin ortak g?r???d?r. S?zgelimi, Mart 1915’te 3. Ordu’nun % 45’i hastalanm??, % 11’e yak?n k?sm? da hastal?ktan vefat etmi?tir. (Kaynak: Tarihin Sar?kam?? Duru?mas?, Dr. Ramazan Balc?, sayfa 103)
Sar?kam?? Harekat?’na kat?lan askerlerin, "bizi Ruslar de?il, bitler yendi" s?z?, hi?bir zaman yabana at?lmamal?d?r.
2
O feci gece ve geri ?ekilme
O feci geceyi ya?ayanlardan biri olan Kaymakan ?erif Bey, hat?rat?na ?unlar? yazar: "Hava so?uk idi. Saatler pek uzun olarak ge?iyordu. Gece oldu. Keskin bir so?uk ve ?iddetli tipi ba?lad?. Efrad, aya??ndaki ?ar?kla diz boyu karl? orman yama?lar?nda, zabitinin g?z?nden kaybolmu? ve ?urada burada istirahate koyulmu?tu. Bunlar?n i?inde ate? yakmaya muvaffak olan vard?. Fakat bir?oklar? da orada ebedi bir uykuya dalm??t?. Yol boyunca perakende olarak k?tas?ndan geri kal?p da donan efrad ile ormanlar i?inde kalan bedbahtlar, g?nd?z olduktan sonra anla??ld? ki, f?rkalar?n mevcutlar?ndan daha fazla idi."
Ve son gece... 3-4 Ocak gecesi.
"Karanl?k bast?. Asker d??manla kar?? kar??ya, karlar i?inde ve avc? halinde sabahlad?. Bu askerler bu gece ne yedi? Bilmiyorum."
Ve geri ?ekilme...
Sar?kam?? Harekat?’n?n son an?na kadar, her iki taraf?n da kaybetme ve kazanma ihtimali vard?.
Ruslar, kesin h?cuma 4 Ocak 1915’de ge?mi?lerdir. 9. ve 10. Kolordular?n mevcutlar?n?n ?ok azalmas?, bir avu? insan?, ?ok geni? bir cepheyi m?dafaa etmek zorunda b?rakm??t?r. Kendilerinden sekiz kat ?st?n bir d??mana kar?? dayanm??lar; fakat 11. Kolordu’dan beklenen yard?m? alamam??lard?r.
Enver Pa?a, en ?n saflardayken, vasiyetini ?u ?ekilde yazm??t?r: "Ruslara taarruz edildi, fakat ma?lup edilemedi. ?imdi, 11. Kolordu ve s?vari f?rkas?n? bekliyorum. Gelir ve yeti?irse, d??man? bozaca??m. Fakat gelmeden d??man, zay?flam?? k?talar?m?za taarruz eder ve taarruzda muvaffak olursa, o vakit ordu mahvolmu? demektir. ?imdiye kadar asker ve zabitler, hi? kusursuz harp ettiler. Her manevray? yapt?lar. Bu halde vasiyetim: Ben vazifemi yapt???m? san?yor ve ?yle ?l?yorum. D??mana, sonuna kadar kar?? koyunuz. Her halde sonunda muvaffak olaca??z. Ben, kalben m?sterih olarak ?l?yorum. Ya?as?n dinim, vatan?m, padi?ah?m!"
5 Ocak’taki Rus taarruzunda, d??man, bir ka? yerden girme yapmas?na ra?men; Enver Pa?a ?ekilme emri vermemi?, kendisi de yerinden ayr?lmam??t?r.
Miralay ?erif, Enver Pa?a’n?n yan?na gelerek, "9. ve 10. Kolordulardan hay?r kalmad???n?, neticenin esaret oldu?unu" s?ylemi? ve "Burada kalmakla hi?bir fayda temin edemezsiniz, fakat 11. Kolordu’nun oldu?u K?tek’e gider ve bu birli?i harekete ge?irirsiniz, durumumuzu d?zeltebilirsiniz" iste?inde bulunmu?tur. Yani Enver, ?stanbul’a ka?mak i?in de?il, 11. Kolordu’yu harekete ge?irmek i?in cepheden ayr?lm??t?r. Bard?z’a yakla?t???nda ise, bir d??man ke?if kolunun ate?ine maruz kalm??, kurmaylar?ndan biri de kolundan yaralanm??t?r.
Enver Pa?a, 9. ve 10. Kolordulara Hafiz Pa?a’y? komutan olarak atar. Yeni kumandan durumu anlamak i?in 9. Kolordu karargah?na gider ve orada, "?ereften ba?ka her ?eyin bitti?ini" s?yleyerek geri ?ekilme emrini verir. T?rk ordusunun ba?ar?l? ?ekilme harekat?, Rus Ba?komutan Vekilini k?zd?r?nca, Kafkasya Genel Valisi’nin oluru ile Sar?kam?? Grubu Komutan? Berhman’? g?revden alarak, yerine 2. T?rkistan Kolordusu Komutan? Yudeni?’i tayin etti.
B?y?k Rus bask?s? ve ciddi kay?plara ra?men, ???nc? Ordu, olduk?a zor ?artlar alt?nda; Narman, Yenik?y, Kalebo?az?, Tortum hatt?nda tutunmay? ba?ard?. Enver Pa?a ise, 11. Kolordu ile yard?ma ko?mak istemi?, felaket haberini yolda alm??t?r. Art?k yapacak bir ?ey yoktur. Ve a?a??daki beyannameyi yay?nlayarak, 10 Ocak 1915’te ?stanbul’a d?nmeye karar verir.
"Askerler! Hemen bir ay oluyor ki, i?inizde bulunarak g?nlerce devam eden muharebelerde, d??mana nas?l sald?rd???n?z? g?rd?m. Bu u?urda sarfetti?iniz gayretler, hi?bir vakit kaybolmayacakt?r. Bundan dolay? sizi, Padi?ah?n?z ve Halifeniz ba?ta oldu?u halde, b?t?n millet tebrik ediyor. Ben yine ?stanbul’a d?n?yorum. ?n?allah, bundan sonra da b?y?k muvaffakiyetler kazanarak, d??man? bir daha ba? kald?rmayacak derecede kahreder ve ?ehidlerimizin ruhunu ?ad edersiniz. Sizi Allah’?n birli?ine havale ederim. Unutmay?n?z ki, Allah her an yard?mc?n?zd?r."
Bu beyanname, Enver Pa?a’n?n bir an bile olsun ?midini yitirmedi?ini, ?ok derin bir iman ile dolu oldu?unu g?stermesi a??s?ndan da ?nemlidir. Yine, Miralay ?erif, "Sar?kam??, tarihimizin ?erefli sayfalar?ndan biridir. T?rk ordusu, kara k???n tipisiyle, d??man?n kur?un ve g?llesiyle u?ra?a cenkle?e mahvoldu da, bir neferi arka ?evirmedi" demektedir.
General Wavel de, Sar?kam??’tan sonra, ?u s?zleri s?ylemi?tir: "T?rk ordusu, hi?bir d?nya ordusunun yerinden k?p?rdayamayaca?? ?artlar alt?nda muharebe eden bir ordudur."
Bir bozgun s?z konusu de?ildir. Fakat yine de, Sar?kam??’?n T?rk milletine verdi?i zaaf, senelerce s?rm??t?r. Irak ve Filistin ordular? bile, Sar?kam??’?n sonu?lar?ndan etkilenmi?tir. Devletin en g?zide ordusu, bir iki g?n i?inde sars?lm??, a??r bir darbe alm??t?r.
Tarafs?z bir bak??
Birinci D?nya Sava??’nda Osmanl? Ordusu isimli ?nemli bir kitaba imza atan Edward J. Erickson ise, daha iyimserdir. Sar?kam?? Harekat?’n? onun kaleminden okudu?umuzda, i?imiz pek kararmaz. O halde okuyal?m:
"Sar?kam?? Harekat?, 22 Aral?k sabah? kar ve sisin az oldu?u, umut veren ?l?ml? bir havayla ba?lad?. 10. Kolordu sabah saat 4’te Oltu istikametinde harekata ba?lad?. 9. Kolordunun t?menleri sabah saat 6 ile 8 aras?nda h?cum ederken, 11. Kolordu sabah saat 9’da h?cuma ge?ti. Enver Pa?a sabah saat 8’de harekat? izlemek ?zere ileri hatlara gitti ve ??leden sonra saat 3 sular?nda Hahor’a geldi. Ba?ar?l? bir g?nd? ve 3. Ordunun ak?am raporlar? son derece ?mit vericiydi. Ertesi g?n de i?ler iyi gitti ve 24 Aral?k tarihinde T?rk sol kanad? Oltu’yu ge?mi? ve h?l? ilerlemeyi s?rd?r?yordu. 11 Kolordu ile 2. S?vari T?meni de ilerliyordu. 24 Aral?k’ta 9. Kolordu Sar?kam??’?n d?? mahallelerine ula?m??, 10. Kolordu da g?neydo?uya d?nerek Sar?kam??’?n ku?at?laca?? noktaya varm??t?. Bu ana kadar taarruz b?y?k bir ba?ar? kazanm??, 10. Kolordu sadece ?? g?n i?inde 75 kilometrelik ?ok zor bir y?r?y?? yapm??t?. 25 ve 26 Aral?k tarihinde yap?lan bir gece h?cumunda 29. Piyade T?meni Eski Sar?kam??’a girdi. 28 Aral?k g?n? 10. Kolordu Sar?kam??-Kars yolu ?zerinde t?kama mevzilerini ele ge?irdi. ?imdi hava ko?ullar? k?t?le?mekteydi ve 10. Kolordu 1 bu?uk metre kar?n bulundu?u ve ?s?n?n - 26 derece oldu?unu bildiriyordu.
Ne yaz?k ki 11. Kolordunun h?cumlar? yeterince etkili olamam??t? ve kolordu Ruslar? ileri mevzilerinde tespit etme g?revini yerine getiremedi. Ruslar derhal bundan yararland?lar ve Erzurum ?n?ndeki hatlar?ndan bir ka? piyade ve s?vari alay? ?ekip T?rkler gelmeden ?nce Sar?kam??’a geri g?nderdiler. Bu kuvvetler son anda yeti?tiler ve art arda gelen T?rk h?cumlar?na kar?? ?ehri elde tutmay? ba?ard?lar. Rus ordu ve kolordu karargahlar?, geli?meler cesaret k?r?c? olmas?na ra?men duruma iyice hakim oldular ve kuvvetleri ?zerindeki etkin komuta ve kontrol? yitirmediler. Ayr?ca 10. Kolordunun daha fazla ilerlemesini engellemek i?in Rus takviyeleri h?zla Benliahmet’e gelmekteydiler.
29 Aral?k, 3. Ordunun ba?ar?lar?n?n son noktas?na eri?ti?i g?n g?n oldu. Enver Pa?a ordunun ileri harekat?na kat?lm?? ve operasyonun do?rudan komutas?n? ?stlenmi?ti. Ku?atman?n tamamlanmas? i?in ?erkezk?y?’n?n kuzeyindeki sahra karargah?ndan topyek?n bir gayret g?sterilmesini emretti. Ne yaz?k ki T?rk h?cumlar? bir sonuca ula?acak gibi g?r?nm?yordu ve Ruslar, ??k???n e?i?inde g?r?nm?yorlard?. Ertesi g?n Ruslar?n Kars ve g?neydo?udan taze takviye kuvvetleri getirmekte olduklar? apa??k g?r?ld?. Ayr?ca y?pranma ve kay?plar T?rk t?menlerini zay?flatmakta, askerler t?kenmi? durumdayken hava da giderek k?t?le?mekteydi.
Kuvvetlerin yeni y?l? kar??lad?klar? ve 1915 y?l?n?n ba?lad??? s?rada harekata ili?kin taktik inisiyatifler kar?? taraf?n eline ge?ti. 10. Kolordunun kanatlar?na ve 11. Kolordunun kar??s?na b?y?k Rus kuvvetleri getirilmi?ti. 2 Ocak 1915 g?n? Ruslar kendi taarruzlar?n? ba?latt?lar. Bu tuzak i?inde bir tuzakt? ve ku?atma yapan 9. ve 10. Kolordular ?imdi ezici bir Rus ku?atmas?n?n hedefi oldular. T?rklerin durumu bir gecede de?i?ti ve umutsuz hale geldi.
4 Ocak g?n? Rus h?cumlar? 9. ve 10. Kolordular? giderek daha k???k bir b?lgeye s?k??t?r?rken, T?rkler felaketin e?i?ine gelmi?lerdi. T?rklerin ya ricat ya da imha ile kar?? kar??ya olduklar? a??kt? ve Enver Pa?a ?ekilmeyi onaylad?." (Sayfa 84, 85, 86)
Sans?r meselesi
Baz? tarih?iler, Enver Pa?a’n?n "ba?ar?s?zl???n? gizlemek i?in" sans?r uygulatt???n? ve Sar?kam?? Harekat?’n?n sonu?lar?n? halktan saklad???n? s?yler.
B?yle feci bir haberin yurdun her yerine yay?lmas?, hem cephelerden g?zel haberler bekleyen halk?, hem de cephelerde sava?an T?rk ordular?n? olumsuz etkileyecekti. Yine, o d?nemin ko?ullar? b?yle bir haberin duyrulmas?na m?sait de?ildi. Sans?r?n nedeni bunlar olsa gerek.
?imdi bile, Do?u illerindeki ter?r olaylar? ve asker kay?plar?n?n ?nemli bir k?sm?ndan haberdar olmuyoruz.
3
Enver Pa?a ve Birinci D?nya Sava??
Enver Pa?a’n?n yapt??? ?u konu?ma, Birinci D?nya Sava??’na ni?in girdi?imizin en a??k g?stergesidir: “Bizi do?rudan do?ruya bo?azlamak isteyen ?arl?k Rusyas? ve ?ngilizlere kar??, yaln?z hayat?m?z? ba???lamaya raz? olan Almanlarla yan yana harp ettik.”
Sar?kam??’la ilgili kaynaklar?n ve tan?klar?n ortak noktalar?ndan biri de; Enver Pa?a’n?n gece g?nd?z ayr?m? yapmadan, ?ok tehlikeli olan avc? hatlar?na kadar gitti?i, en ?n mevzilerde bulundu?u ve uyar?lar?, ricalar? dinlemedi?idir. Yine, "So?anl? ormanlar?n?n vah?i dereleri i?inde b?t?n kararg?h?yla beraber a? kald???" bilinen bir ger?ektir. Yani, kendisi keyif ?atarken, askerleri ?l?me atmam??t?r. O da emri alt?ndaki askerler gibi ???m??, a? kalm??, en ?n saflarda sava?m??t?r.
Enver Pa?a’yla ilgili "hainlik" tart??malar?, biraz da yeni rejimin ?r?n?d?r. Enver Pa?a’n?n dindar olmas?, hilafet m?essesesine ve padi?aha s?k? s?k?ya ba?l? bulunmas?, kimileri i?in "tehlikeli" bir durumdur. S?zgelimi, ?anakkale’de ordulara "?lmeyi emreden" Mustafa Kemal kahraman olmu?tur; ordulara "taarruz" emri veren Enver Pa?a ise "hain"...
Osmanl?’n?n bu son nesli, ?zerine d??eni yapm??t?; her ?eyi unutsan?z bile, bu nesil y?zbinlerce ?ehit vermi?tir. Tarihte, bu kadar y?celen bir nesil az bulunur. Ya sa? kalanlar? Onlar, devletimizin par?alanan topraklar? ?zerinde ve ?o?u Anadolu’da olmak ?zere, emperyalist g??lerle sonuna kadar d?v??meye devam ettiler. ?slam d?nyas?n?n en onurlu topraklar?, onlar?n dikti?i bayra??n g?lgesinde olanlard?r.
??te Enver Pa?a, bu emsalsiz neslin simgesi idi. Kendisini, inand??? mukaddesler u?runa feda edi?in en parlak ?rnekleriyle ya?am??, ?nc? ve ?rnek bir insand?.
Enver Pa?a, ?talyanlara kar?? sava?mak i?in Trablus’a giderken, bir mektubunda ??yle der: ‘Trablus art?k kaybolmu? say?l?r. Buna ra?men neden gidiyorum? B?t?n M?sl?man d?nyas?n?n bizden bekledi?i bir vazifeyi yerine getirmek i?in gidiyorum.’ Ayn? insan, Osmanl? Ordular?n?n s?b?k ba? komutan? ve damad-? Halife-i ?slam olarak hi?bir ba?ar? umudu olmayan T?rkistan’?n ba??ms?zl?k m?cadelesine at?l?rken de, b?yle, insan? ?rperten bir gerek?e s?yleyecektir."
Enver Pa?a, Birinci D?nya Sava?? bittikten ve Osmanl? ??kt?kten sonra, pekala, Avrupa’n?n herhangi bir ?ehrine yerle?ip rahat bir hayat s?rebilirdi. Fakat o, ?slam davas? i?in m?cadele etmeye devam etti. Mesela, Sakarya Sava?? ?ncesi, mahiyetiyle birlikte Batum’a geldi. Amac?, Milli M?cadele Birlikleri bu sava?? kaybederse, Anadolu’ya girip ordunun ba??na ge?mek ve Milli M?cadele’yi y?r?tmekti. Hakk?nda yaz?lan ve konu?ulanlar, Birinci D?nya Sava??’n?n kaybedilmesine ra?men, Enver Pa?a’n?n ordu ve halk ?zerindeki etkinli?ini azalmad???n? g?steriyordu. Bu "tehlike"yi sezenler, Do?u Cephesi Komutan? Kaz?m Karabekir’e ?ifreli telgraf ?ekerek, Anadolu’ya gelmesi halinde, Enver Pa?a’n?n tutuklanmas?n? isterler. Ve hakk?ndaki malum kampanyalar da o saatten sonra ba?lar.
?lk g?nden son g?ne kadar Sar?kam?? Harekat?’nda bulunan Kaymakam ?erif Bey de, Enver Pa?a’n?n "hain" olmad???n? s?yler. ?erif Bey’in yazd?klar?nda Enver’le ilgili bir?ok olumsuz c?mle olmas?na ra?men, ?u sat?rlar dikkat ?ekicidir: "Maksad? hizmet idi, her g?n ate? i?inde bulundu?u i?in, on defa yaralanabilirdi. Allah onu hi?bir ?eyden korkmaz, hi? kimseden ?ekinmez bir ?ekilde yaratm??t?r."
Enver Pa?a’n?n hatalar? elbette yok de?ildi. Tarih?i Niyazi Ak?it’e g?re, "Enver Pa?a b?y?k bir vatanseverdi. Fakat ger?ekle?tiremeyece?i b?y?k i?lere giri?ti."
Enver Pa?a’n?n Almanlara s?cak bakt??? do?rudur. Fakat bu bak??, k?r? k?r?ne de?ildir. Enver, Almanlar sava?? kazand?ktan sonra, s?ran?n T?rkiye’ye gelece?ini biliyordu. Bu y?zden, Almanya’n?n verdi?i silahlar?n bir k?sm?n? cephelere g?ndermemi?, Anadolu’nun derinliklerinde depolam??t?r. Nitekim, bu silahlar?n m?him k?sm?, Kurtulu? Sava?? s?ras?nda kullan?ld?. (791 bin t?fek, 4 bin makineli t?fek ve 945 top… Kaynak: Edward j. Erickson, Birinci D?nya Sava??’nda Osmanl? Ordusu, sayfa 278)
Bu b?l?mdeki son s?z?, Enver Pa?a’y? yak?ndan tan?yan tan?klara b?rakal?m: "Onu yak?ndan tan?yan herkesin ?zerinde birle?ti?i nokta, Enver’in bir insan olarak m?kemmel ahlaki de?erlere sahip oldu?udur." Emir ?ekip Arslan, ?ehit Enver Pa?a ve Arkada?lar?
"?ffet ve namus timsali, feragatin en ?st s?n?r?nda, hayat ile ?l?m aras?nda fark g?rmeyecek derecede idealist olarak ya?am??t?r." Muallim Fuat G?c?yener, B?y?k Harpte Tan?d???m Kumandanlar
"Bir insan?n ??kabilece?i en ?st makamlara y?kseldi?i halde, samimiyetini kaybetmemi?tir. Keskin bir zeka, salim bir muhakeme, muhatab?n? iyi tan?ma gibi ya??ndan beklenmeyen edep ve terbiye sahibidir." Gol? Pa?a’n?n Hat?ralar?.
Olumsuz kampanya
Enver Pa?a’yla ilgili olumsuz kampanya siyasidir ve daha daha ?ok Cumhuriyet’ten sonra ba?lam??t?r. Nitekim, Eric Jan Z?rcher, Modernle?en T?rkiye’nin Tarihi isimli ‘ba??ms?z’ kitab?nda, 1920’li y?llar? de?erlendirirken, "?ttihat ve Terakki Cemiyeti’nden sadece Enver Pa?a, sava? sonras? T?rk siyasetinde ?nemli bir rol oynad?" demektedir. Eserin 207. sayfas?ndaki ?u c?mle de dikkat ?ekicidir: "Mustafa Kemal’in Enver’le olan ki?isel ili?kileri ?ok gergindi."
Z?rcher’e g?re; "Enver Pa?a, sava??n sadece ilk a?amas?n?n kaybedilmi? oldu?una ve t?pk? 1913’te Balkan Sava??’nda oldu?u gibi, ikinci bir raunt i?in f?rsat ??kaca??na ve bu rautta Osmanl?lar?n sald?r?ya ge?eceklerine inan?yordu." [Sayfa 197] Nitekim, Enver Pa?a, s?k s?k, "Arabistan, Suriye, M?s?r, Filistin, Kafkaslar ve Trablusgarb’?n tekrar Osmanl?’n?n eline ge?ece?ini" s?ylemekteydi.
Ona g?re, T?rkiye’nin h?r ve tam ba??ms?z bir devlet olabilmesi, ancak, Anadolu’nun d???na ta?an bir co?rafyayla m?mk?nd?. Tabii b?yle bir ?eyi en ba?ta ?ngilizler istemezdi. Ki, Enversiz Kurtulu? Sava??’na ?ngilizlerin pek m?dahale etmemesi, kafalarda hep soru i?areti b?rakm??t?r. Bunun nedeni, Kurtulu? Sava??’n? y?r?ten kadronun, s?n?rl? topraklara [Anadolu ve Trakya’n?n bir k?sm?] raz? olmas?, olabilir.
Z?rcher, Milli M?cadele’nin 19 May?s 1919’da ba?lamad???n? da delilleri ile ortaya koyuyor. [ Ki, Modernle?en T?rkiye’nin Tarihi, d?nya ?ap?nda sayg?n bir eserdir.]
"?ttihat ve Terakki Cemiyeti, bir taraftan Anadolu’da silahl? direni? hareketi haz?rlarken; ayn? zamanda da Rum, Ermeni, Frans?z, ?talyan ya da ?ngilizler taraf?ndan i?gal edilme tehlikesi olan b?lgelerdeki M?sl?man T?rk kesiminin haklar?n? savunmaya haz?rlan?yordu. Bu giri?im, yerel ‘M?dafaa-i Hukuk Cemiyetleri’nin kurulmas? ?eklini alm??t?, ki bu ?rg?tler sava? sonras?nda Anadolu ve Trakya’da ulusal direni? hareketlerinin olu?turulmas?nda hayati bir rol oynayacaklard?. [Kas?m 1918]
?mer L?tfi Mete, Cumhuriyet’ten sonra ba?lat?lan Bat?l?la?ma hareketini ima ederek, "Avrupa, T?rkiye’yi ?artl? tahliye etmi?tir" demektedir. Bunu da bir kenara not etmekte fayda var.
Birinci D?nya Sava??’na kimin y?z?nden girdik?
Enver Pa?a’ya isnad edilen su?lardan biri de, Osmanl?’y? Birinci D?nya Sava??’na s?r?kledi?idir. O d?nemin en ?nemli isimlerinden biri olan Said Halim Pa?a, "T?rkiye’nin Birinci Cihan Harbi’ne Kat?lmas?n?n Sebepleri" ba?l?kl? makalesinde, devletin bu sava?a girmekten ba?ka ?aresinin kalmad???n? en a??k delilleri ile anlat?r. Said Halim Pa?a, "B?y?k Avrupa Harbi’nin patlamas?n?n T?rkiye i?in ta??d??? derin tehlikeleri idrak etmeyen kimse yoktu" dedikten sonra, bu sava??n as?l gayesinin, "T?rkiye’nin payla??lmas?" oldu?unu s?yler. Yine, ?zellikle ?ngiltere, Fransa ve Rusya’n?n amac?, T?rkiye’yi yaln?z ve ?aresiz b?rakmakt?r. "??l? ?tilaf, ta G?ney Amerika h?k?metlerine var?ncaya kadar her tarafta kendine m?ttefik ar?yor, fakat b?t?n bunlar?n yan?nda, T?rkiye ile ittifaka girmiyorlard?. T?rkiye, kendi varl???n?n ?ok ciddi tehlikelere maruz kald???n? anlam?? bulunmaktayd?. Ve, tarafs?zl?k, yaln?zl?k demekti."
Said Halim Pa?a’ya g?re, ?stiklal Harbi, Birinci D?nya Sava??’n?n devam?yd? ve bu sava?, adeta, Enver Pa?a ve ekibinden ka??r?lm??t?. Said Halim Pa?a’n?n s?zkonusu makalesinden bir b?l?m okumak, meseleyi daha iyi kavramam?za yarayacakt?r.
“T?rkiye, kendi varl???n?n ?ok ciddi tehlikelere ve ithamlara maruz kald???n? anlam?? bulunmaktayd?.
?tilaf Devletleri, bizimle bir ittifaka girmiyorlard?. ??nk? b?yle bir anla?ma, onlar?n gizli maksatlar?na ayk?r? d??mekte idi. Bu devletler, harbin sonunda ‘Hasta Adam’?n hayat?na son vermek ve onun miras?n? payla?mak istiyorlard?. Bu muharebede, ?tilaf Devletlerinin esas gayelerinden biri de bu idi.
Nihayet ??l? ?tilaf’?n el?ileri ile devam eden g?r??meler, ???n?n m??terek verdikleri nota ile sona erdi. Bu notaya g?re ?? devlet, b?t?n Harb-i Umumi m?ddetince tam ve mutlak bir tarafs?zl?k halini muhafaza etmesi ?art?yla, T?rkiye’nin toprak b?t?nl???n? ve istiklalini tekeff?l ediyorlard?. ?yle ki, bu m??terek notaya g?re, T?rk devletinin sadece harbe girmemesi "b?tarafl?k" olarak kabul edilmiyordu. B?yle bir tarafs?zl?k, T?rkiye’yi, milli m?dafaas? i?in kurmaya mecbur oldu?u kuvvet ve te?kilat i?in muhta? bulundu?u d?? yard?mdan tamamen mahrum b?rak?yordu.
?tilaf Devletleri’nin tek?ff?l?n? ge?erli k?labilmek i?in tatbik edilecek bir tarafs?zl?k, T?rkiye’yi kendi kendini m?dafaa edemeyecek bir gerili?e ve acze mahkum ediyordu. Rusya’n?n ihtiraslar? ve ?ngiltere’nin k?t? niyetleri ile bir kat daha ??pheli hale gelmi? olan bir tekeff?le memleketin talihi ba?lanamazd?. Esasen bize ?ok pahal?ya oturmu? bir ac? tecr?beler silsilesi, bizi ikaz etmekte idi.
Sulh zamanlar?nda bile Osmanl? b?t?nl???ne ve istiklaline en ?ld?r?c? darbeleri vurmu? olanlar?n, hele bir de sava?tan zaferle ??kt?ktan sonra, verdikleri s?zlere riayetlerinin daha ?ncekilerden ba?ka t?rl? olaca??na nas?l inanabilirdik? Ge?mi?te olanlar, gelecek i?in tatl? hayaller beslememize imkan b?rakm?yordu.
?tilaf Devletleri’nin Sevr Muahedenamesi ile a???a vurulan k?t? niyetleri, suikastleri, karanl?k ve kanl? ihtiraslar?, ne d?n do?an ?eyler, ne de Harb-i Umumi’nin neticeleridir. Onlar, Harb-i Umumi’yi do?uran sebeplerin en m?himlerinden olduklar? gibi, bug?n devam eden sava??n da sebebidirler. Yine onlar, T?rkiye’nin son as?rlarda, el?m bir mecburiyetle giri?mek zorunda kald??? ?z?c? harplerin de sebeplerini te?kil eder.
Bundan ba?ka, 1914 senesi ile 1919 aras?ndaki fark, 1914’te ayn? mill? tehlikenin ?imdi oldu?u kadar a??kl?kla g?r?lmeyi?idir. 1914’te Sevr Muahedenamesi yaz?lmam??t?; onun i?in 1919’da oldu?u gibi, tehlike, kitap ?eklinde okunamazd?.
T?rkiye’nin tarafs?z kalabilmesi, ancak varl???n? korumaktan vazge?mesi ?art?yla m?mk?n olabilirdi. T?rkiye sava?a vakitsiz girdi. Fakat bu, onun harpte takip etti?i yolun yanl?? oldu?unu g?stermez.
1914’te T?rkiye’nin Almanya ile akd etti?i ittifak? ve Avusturya-Macaristan ile i?birli?ini bir hata, bir su? olarak g?rmek; bug?n Bol?evik Rusya ile T?rk devletinin akd etmi? oldu?u ittifak? bir hata, bir su? saymak kadar, hatta ondan daha b?y?k bir yanl??l???n eseridir. T?rkiye’yi harbe kat?ld???ndan dolay? itham etmek, milli varl???n? korumak i?in m?cadeleye giri?ti?inden dolay? itham etmek demek olur.
E?er T?rk milleti bug?n h?l? m?cadele edebiliyor ve Cenab-? Hakk’?n inayeti, muazzez ve m?beccel evladlar?n?n fevkalade fedakarl??? ile kendisine h?r ve imanl? bir gelecek temin edebiliyorsa; bu s?rf, 1914’te kendisine terett?p eden ulvi vazifeyi idrak ederek, m?cadele edece?i kuvvetlerin b?y?kl??? ?n?nde herhangi bir teredd?de d??meden, vazifesini elinden geldi?i kadar g?zelce if? eylemi? olmas?ndand?r.”
Denize d??en y?lana sar?l?r
Toktam?? Ate? de Siyasal Tarih isimli geni? kapsaml? kitab?nda, bu konuya de?inmektedir: "Bab?ali, Birinci D?nya Sava?? ?ncesi geli?melerin ve kendini bekleyen tehlikelerin fark?ndayd?. Ve Abd?lhamid’in ba?latt??? ‘denge politikas?’ni ?ttihat??lar da s?rd?r?yorlard?. Avrupa’da sava? patlak verince, Bab?ali Londra’ya ba?vurmu? ve Bo?azlar ve toprak b?t?nl??? konusunda g?vence verilirse, Almanya ile yapm?? oldu?u anla?maya ra?men, sava?a girmeyebilece?ini bildirmi?ti. Ancak ?ngiltere bu ?neriye ilgi duymad?. Zira, Rusya ile yapt??? gizli anla?malarla, Osmanl? topraklar?n?n payla??m?n? ?oktan yapm??t?. K?saca belirtmek gerekirse, Osmanl? sava?a girmese bile, e?er sava?? ?ngiltere-Rusya-Fransa kazansayd?, imparatorluk par?alanacakt?. Bu ko?ullar alt?nda sava?a Almanya’n?n yan?nda girmekten ba?ka ?are yoktu." [Sayfa 412]
Enver Pa?a’n?n Bak? Kongresi’nde yapt??? konu?ma, Birinci D?nya Sava??’na ni?in girdi?imizin en a??k g?stergesidir: "Bizi do?rudan do?ruya bo?azlamak isteyen ?arl?k Rusya’s? ve ?ngilizlere kar??, yaln?z hayat?m?z? ba???lamaya raz? olan Almanlarla yan yana harp ettik."
Tu?general Ziya Yerg?k de, hat?ralar?nda ??yle demektedir: "Bo?azlar bizde idi. ?ngiliz ve Frans?zlar ?stanbul’u Ruslara verme s?z? vermi?ti. Bunun i?in bizi ittifaklar?na alm?yor, isteklerimizi kabul etmiyorlard?. A??k?a anla??l?yor ki, harbe girmesek bile ?stanbul elden gidecek, ?lkemiz par?alanacakt?. Art?k do?al olarak Almanlar?n taraf?na ge?memiz gerekiyordu. Denize d??enin y?lana sar?lmas? gibi…" Sayfa 22
Bu b?l?m? ?zetleyecek olursak; Osmanl? Devleti’nin Birinci D?nya Sava??’na girip girmeme konusunda iki ??kl? bir tercihi olmam??t?r.
4
Sar?kam?? Harek?t?’n?n do?urdu?u sonu?lar
Sar?kam?? Harekat?’ndan sonra Ruslar da en az T?rkler kadar y?pranm??t?. O g?ne kadar T?rkleri pek ciddiye almayan Ruslar, o g?nden sonra T?rkleri ciddiye alm?? ve Do?u cephesinde bir bu?uk milyon asker kullanm??t?r.
Sar?kam?? Harekat?’ndan sonra, Ruslar da en az T?rkler kadar y?pranm??t?. O g?ne kadar T?rkleri pek ciddiye almayan Ruslar?n, o g?nden sonra T?rkleri ciddiye almas?, bilinen bir ger?ektir. T?rklerin en zor ?artlarda bile b?ylesi bir harekata giri?mesi, Ruslar? ?a?k?na ?evirmi?tir. Ve Ruslar, bir y?l boyunca, kendi ordusunu cepheye s?rmek yerine, Ermeni ?etelerini kullanm??t?r. Ermeni ?eteleri de geni? ?l?ekli bir katliam harekat?na giri?irler
(21 Mart 1918’de Erzincan ile Erzurum aras?ndaki b?lgede aralar?nda ?ocuklar?n da bulundu?u ?ok say?da M?sl?man T?rk ?l? bulundu. Ne var ki, ???nc? Ordu hen?z ana yollardan ??k?p k?ylere ula?mam??t? ve buralarda daha b?y?k say?larda ?l? bulunmas? bekleniyordu.
1 Nisan 1918’de Erzurum’da 2127 M?sl?man T?rk erkek cesedi bulunmu?tu. Olay tarihinde orada sadece Ermeniler bulunuyordu.
1 May?s 1918’de Trabzon ile Erzincan aras?ndaki k?ylerde, M?sl?manlar?n sadece katledilmedi?i, ?ld?r?ld?kten sonra par?aland?klar? kaydediliyordu." Genelkurmay Ba?kanl??? Ar?ivi’nden…
Denilebilir ki, Sar?kam?? Harekat?, Ermenilerin de kaderine tesir etmi?tir. Harekat T?rk ordusunun zaferiyle sonu?lansayd?, muhtemelen, Ermeniler katliam yapma f?rsat? bulamayacak ve ileride kar??la?t?klar? olumsuzluklarla kar??la?may?p yerlerinde kalacaklard?.
Bu konuda daha geni? bilgi edinmek isteyenler, Talat Pa?a’n?n an?lar?ndan yararlanabilirler.
Sar?kam??’tan sonra
Sar?kam?? Harekat?’ndan sonra hi?bir ?ey bitmi? de?ildi. Ruslar, sadece 1916/1917 k???nda 100 binin ?zerinde kay?p vermi?ti. Bu rakam, sadece so?uk havalar? ve salg?n hastal?klar? de?il, ayn? zamanda b?lgedeki T?rk g?c?n? de g?sterir.
Avusturya-Macaristan ?mparatorlu?u’nun T?rkiye’deki askeri ate?esi olan Pominakowski, kitab?n?n 1917 tarihli b?l?m?ne, "Durum olduk?a ciddi olmas?na ra?men, Enver Pa?a h?l? ?midini yitirmemi?tir" notunu d??er. Nitekim, 1918 y?l?nda, Do?u Anadolu’daki ?artlar T?rkiye lehine de?i?meye ba?lad???nda, Enver Pa?a, Ruslar?n bo?altmaya karar verdi?i Kars, Ardahan ve Batum vilayetlerinin zapt? i?in 3. Ordu’ya emir verir.
Sar?kam??’ta "tek kur?un atmadan" sava? d??? kald??? s?ylenen 3. Ordu; Rus, Ermeni ve G?rc? g?n?ll?lerden olu?an b?t?n mukavametleri k?rarak, 14 ?ubat g?n? Erzincan’?, 24 ?ubat’ta Trabzon ve Nenehatun’u, 12 Mart’ta Erzurum’u geri ald?. 4 Nisan’da da Ardahan ve Sar?kam??’?. Sonra Van, 18 Nisan’da da Beyaz?t T?rklerin oldu.
Rus-G?rc? m?dafaa k?talar? taraf?ndan savunulan Batum’da 600 subay ve 3 bin asker esir al?nd?. Nihayet, 26 Nisan’da Kars kalesi zapdedildi.
May?s ba?lar?nda, Kafkas Cumhuriyeti’nin delegeleri, T?rkiye ile bar?? yapmak i?in Batum’a geldiler. Vehip Pa?a, Ahilkelek, G?mr?, Nahcivan gibi b?lgelerin bo?alt?lmas? kar??l???nda, bar?? yap?labilece?ini s?yledi.
T?rk taraf?n?n bu talebi, Ermeni topraklar?n?n d?rtte ??? demekti. Kafkas H?k?meti, bu talebi kabul etti. Fakat, Ermeniler karars?z kald???ndan dolay?, T?rkler m?tarekeyi feshettiler. Yakup ?evki Pa?a, G?mr?’de bulunan 17 bin ki?ilik Ermeni ordusuna h?cum etti. Ermeni ordusu ma?lup oldu. ?evki Pa?a, Ermenileri takip etti ve Erivan ?nlerinde iken, Ermeni t?meni yok edildi.
Bu s?rada, G?rc?ler, Almanlar?n ak?l vermesiyle, Kafkas Federasyonu’ndan ayr?lmaya karar verdiler. Halil ve Vehip Pa?alar, m?ttefikleri Almanlar ile G?rc?lerin ?evirdi?i oyunlara ?ok k?zm??lard?. ?ltimatom verilir ve G?rc?lerin T?rklerin ?artlar?n? kabul etmemesi halinde, 30 May?s sabah? saat 4’de T?rk ordusunun G?rc? s?n?r?n? ge?ece?i bildirilir. Bunun ?zerine, G?rc?ler de T?rk taraf?n?n ?artlar?n? kabul ettiler.
Enver Pa?a, 5 Haziran g?n?, Vehip Pa?a ile durumu m?zakere etmek ve ileri harekat i?in gerekli tespitleri yapmak i?in Batum’a gelir. T?rk birlikleri, 10 Haziran’da G?mr?’den G?rcistan’?n ba??ehri Tiflis’e do?ru y?r?y??e ge?ti. Tiflis’in T?rklerin eline ge?mesini istemeyen Almanlar da buraya birlik g?nderirler. Ve Waronzovka b?lgesinde, T?rk ordusu ile Alman birlikleri kar?? kar??ya geldi. Yap?lan sava?ta Almanlar geri ?ekilmeye zorland? ve bir k?sm? da T?rklere esir d??t?.
Ve T?rk ordusu, Ermenistan topraklar?ndan ge?erek, 20 Haziran’da Gence’ye var?r. Ayr?ca, Enver Pa?a’n?n emriyle Azerbaycan Ordusu’nun "?slam Ordusu" ?eklinde te?kilatland?r?lmas?na ba?lan?r.
T?rk Ordusu Bak?’ye girdi?i g?n, Almanya, 1. D?nya Sava??’n? kaybetti?ini kabul edip ate?kes ister. Ve bar?? g?r??meleri i?in ?tilaf Devletleri ile masaya oturur. B?ylece, Osmanl? Devleti hen?z yenilmemesine ra?men, kaybedenler saf?nda yerini al?r. Yani, ger?ek anlamda bir yenilgi s?zkonusu de?ildir.
Birinci D?nya Sava??’nda Osmanl? Ordusu isimli eserde, sava??n bitti?i g?n bile, Osmanl? Ordusu’nun cephelerdeki asker say?s?n?n 1 milyon oldu?u yaz?lmaktad?r. Bu, ?ok ciddi bir rakamd?r.
B?t?n geli?meleri tek tek yazman?n imkan? yok. Burada anlat?lmak istenen, T?rk ordusunun Sar?kam??’taki kayb?n? telafi etti?i ve kaybettiklerini fazlas?yla ald???d?r. Ve yenilginin ba? akt?r? nas?l Enver Pa?a ise, bu galibiyetlerin de ba? akt?r? odur. ?stelik, bunu, Birinci D?nya Sava??’n?n en kritik g?nlerinde ba?arm??t?r.
Sonu? olarak
Sar?kam?? Harekat?’n?n ?zerinden 80 y?l ge?ti. Bu yaz?, ne Sar?kam??’ta ya?anan ac?y? hafifletmek, ne de Enver Pa?a’y? aklamak niyetiyle yaz?ld?. Sadece, olaylara resmi tarihin penceresinden bak?lmad?, o kadar.
Evet, Sar?kam??’ta binlerce vatan evlad? ?ehit oldu. Kimi donarak, kimi vurularak. Ayn? evlatlar, di?er cephelerde de canlar?n? feda etmekten ?ekinmediler. Bu asil davran???n ?zerinden ideolojik hesaplar yap?p bir d?nemi veya baz? ki?ileri karalamak, merhametle ba?da?mayan bir davran?? bi?imi olacakt?r.
O d?nem, T?rk milletinin ?l?m kal?m y?llar?yd?. ?stelik; d??man hem say?, hem silah olarak ?st?nd?. Ve M?sl?manlara kar??, bitmek t?kenmek bilmeyen bir nefretle doluydular. Mesela, Trablusgarb ve ?evresinde T?rk ve Araplara kar?? sava?an General Nelson, bir mektubunda ??yle diyordu: "Ayaklananlar? yakmakta veya diri diri derilerini y?zmekte bizi serbest b?rakacak kanunlar ??kartmal?y?z. ??nk? i?imizde yanan intikam ate?i yaln?z idam etmekle s?nm?yor."
M?sl?manlar, i?te b?ylesi kin ve nefret ile kar?? kar??yayd?lar. Ve, ??yle ya da b?yle, bu nefret ?emberinden kurtulmay? ba?ard?lar. Birinci D?nya Sava?? s?ras?nda, Osmanl? Devleti’ne 6 milyon d??man askerinin sald?rd???n? d???nmek bile, insan?n t?ylerini diken diken etmeye yetiyor.
Dr. Ramazan Balc?’n?n deyimiyle; "Osmanl? Devleti, s?m?rgeci devletler gibi d?nyay? payla?mak i?in de?il, varl???n? s?rd?rebilmek ve ba??ms?zl???n? koruyabilmek i?in sava?m??t?r."
Sar?kam?? Harekat? da, bu d?rt y?ll?k s?recin ba?lang?c?yd?. Birinci D?nya Sava?? bitti?inde, sadece ???nc? Ordu ayakta kalm?? ve bu ordunun askerleri, Kurtulu? Sava??’n?n ?z?n? te?kil etmi?tir. ?arl?k Rusyas?’n?n ??kmesinde de, Do?u cephesinin ?nemli bir rol? vard?r. Zira Ruslar, Fevzi ?akmak’?n verdi?i rakamlara g?re, Do?u cephesinde 1,5 milyon asker kullanm??t?r.
Evet, Sar?kam?? Harekat?, bir dram de?il, bir kahramanl?k destan?d?r. Orada, sava? tarihinde benzeri g?r?lmemi? bir emre itaat ya?anm??t?r.
KAYNAKLAR
- Kaymakam ?erif Bey’in An?lar?, Arba Yay?nlar?
- Talat Pa?a’n?n An?lar?, ?? Bankas? K?lt?r Yay?nlar?
- Cemal Pa?a’n?n Hat?rat?, Arma Yay?nlar?
- Sar?kam??’tan Esarete, Tu?general Ziya Yerg?k’?n An?lar?, yay?na haz?rlayan: Sami ?nal, Remzi Kitabevi
- Enver Pa?a ve Sar?kam?? Harekat?, Ziya Nur Aksun, ?t?ken Yay?nlar?
- Tarihin Sar?kam?? Duru?mas?, Dr. Ramazan Balc?, Tarih D???nce Kitaplar?
- Osmanl? ?mparatorlu?u’nun ??k???, Joseph Pomiankowski, Kay?han Yay?nlar?
- Said Halim Pa?a, Buhranlar?m?z ve Son Eserleri, ?z Yay?nc?l?k
- Osmanl? ?mparatorlu?u’nda Alman N?fuzu, ?lber Ortayl?, ?leti?im Yay?nlar?
- Osmanl?’ya Dair, Bayram Alt?nta?, Ra?bet Yay?nlar?
- T?rkiye’nin Par?alanmas? ve ?ngiliz Politikas? [1900-1920], ?rg?n Yay?nevi
- Modernle?en T?rkiye’nin Tarihi, [1800-1980], Eric Jan Z?rcher, ?leti?im Yay?nlar?
- T?rkiye: ?mparatorluktan Cumhuriyete Ge?i? Ser?veni, Arnold J. Toynbee- Kenneth P. Kirkwood, Birey Yay?nlar?
- Fahreddin Pa?a’n?n Medine M?dafaas?, Feridun Kandemir, Ya?mur Yay?nlar?.
- Siyasal Tarih, Prof. Dr. Toktam?? Ate?, Bilgi ?niversitesi Yay?nlar?
- Osmanl?’n?n Son Y?llar?, A. L. Macfie, Kitap Yay?nevi
- T?rkiye 1915, Paul R. Krause, Heyamola Yay?nlar?
- Size ?lmeyi Emrediyorum, Birinci D?nya Sava??’nda Osmanl? Ordubu, Edward J. Erickson, Kitap Yay?nevi
- General Sami Sabit Karaman, ?stiklal M?cadelesi ve Enver Pa?a, Arma Yay?nlar?.
-B?TT?-
Not:Al?nt?d?r.
- Ordu mu zay?f idi, d??man m? kuvvetli?
- Hay?r! D??man hi? kuvvetli de?ildi ve orduda ?ayan? kay?t bir zaaf yoktu.
- O halde nas?l oldu?
- .......!"
Bak? ihtiram."
1912 y?l?nda yeni se?ilen Amerika Ba?kan? Wilson’a, T?rkiye’ye atanacak b?y?kel?inin kim olaca?? soruldu?unda, "T?rkiye yok ki, el?i g?ndermeye ihtiya? olsun" demi?tir.
Birinci D?nya Sava?? ?ncesinde, Osmanl?’ya bak?? i?te bu ?ekildeydi. Dolay?s?yla, Birinci D?nya Sava??’na ni?in girdik, girmesek ne olurdu gibi tart??malar, Wilson’un c?mlesi kar??s?nda anlam ve ?nemini yitiriyor.
Birinci D?nya Sava??’n?n bir par?as? olan Sar?kam?? Harekat?, milli bellekte silinmez izler b?rakan ve ilk g?nk? tazeli?i ile vicdanlar? bug?n de kanatan bir m?cadelenin ad?d?r.
Sar?kam?? Harekat?, Rus i?gali alt?ndaki Kars, Sar?kam?? ve Ardahan’? kurtarmak; baharda ba?layacak Rus taarruzunu engellemek ve Kafkaslar ile Orta Asya’daki T?rk illerinin kap?s?n? a?mak amac?yla ba?lat?lm??t?r. Bu harekat?n bir di?er amac? da, Birinci D?nya Sava??’na parlak bir ba?lang?? yapmakt?. (Ruslar?n, Kars ve Ardahan civar?nda tahrik ettikleri Ermeniler, otuz binden fazla T?rk erke?ini i?kencelerle ?ld?rm??, M?sl?man kad?nlara da yapmad?klar? k?t?l?k kalmam??t?. Ermenilerin ellerinden ka?abilen ?o?u kad?n ve ?ocuk binlerce insan karl? da?larda peri?an bir haldeydi. Ermeni askerlerinin muhafazas?na verilen T?rk esirler ac?mas?zca i?kencelere maruz kalarak ?ld?r?l?yordu. Art?k buralardaki M?sl?manlar?n kurtar?lmas? da vicdan? bir y?k?ml?l?k haline gelmi?ti.)
Neredeyse b?t?n askeri uzmanlar?n ortak g?r???, Rus kuvvetlerinin arkas?na sarkmay? hedef alan bu harekat?n, ba?ar?l? bir plan oldu?u y?n?ndedir.
Burada, Enver Pa?a’n?n "acele etti?i" iddias?na da bir parantez a?mak gerekiyor: Ziya Nur Aksun, Enver Pa?a ve Sar?kam?? Harekat? isimli eserinde ?u tespiti yapmaktad?r: "Di?erlerinin ayak s?r?melerine ra?men, Enver’in harekatta ?srar etmesi, vukuata g?re hakl? ve ?ok isabetli g?r?nmektedir. ??nk?, harekatta yap?lacak her gecikme, Ruslar’?n Sar?kam??’taki vaziyetini kuvvetlendirecektir."
??nk? Ruslar?n, s?n?rs?z insan kaynaklar? vard?. Neredeyse her g?n, yeni takviye birlikler geliyordu. T?rk ordusu ise, d?rt bir cepheye da??lm?? vaziyette oldu?undan, s?n?rl? imkanlara sahipti.
?stanbul’dan Erzurum’a gelip ???nc? Ordu Komutanl??? g?revini de ?zerine alan Enver Pa?a, yay?nlad??? ?u beyanname ile 18 aral?k 1914 tarihinde, birliklere taarruz emri verdi: "Askerler! Hepinizi ziyaret ettim. Aya??n?zda ?ar???n?z?n, s?rt?n?zda paltonuzun olmad???n? g?rd?m. Lakin, kar??n?zdaki d??man sizden korkuyor. Yak?n zamanda taarruz ederek Kafkasya’ya girece?iz. Siz orada her t?rl? nimete kavu?acaks?n?z. Alem-i ?slam’?n b?t?n ?midi, sizin son bir himmetinize bak?yor."
?artlar zorludur. Enver Pa?a, askerin s?k?nt?lar?n? bilmektedir. Fakat vatan, onlardan bir fedakarl?k daha beklemektedir.
Liman Von Sanders, "???nc? T?rk Ordusu’nun (K?pr?k?y’de) Ruslar? geri ?ekilmeye mecbur etmesi, Enver’in h?rs?n? tahrik etti" diyerek; taarruz harekat?n?, Enver Pa?a’n?n ?ahsi ve nefsi h?rslar?yla yap?lm?? gibi g?stermesi, pek kabul g?rmez. Nitekim, Enver Pa?a’ya muhalif olan ve onu pek sevmeyen Miralay ?erif, "Bu d???nce yanl??t?r. Enver, Hasan ?zzet Pa?a’n?n Ruslara kati darbe vuramad???n? d???nd??? i?in ???nc? Ordu’ya geldi" demektedir.
Burada bir konunun daha alt?n? ?izmek gerekir: Anadolu’yu kas?p kavuran salg?n hastal?klar y?z?nden, her ay, ???nc? Ordu mevcudunun % 18’i hastalan?yordu. Bir an ?nce harekata ge?ilmezse, ordu, durdu?u yerde eriyecek ve bir g?? unsuru olma ?zelli?ini yitirecekti.
Sar?kam?? Harekat?’na 83. Alay Komutan? olarak kat?lan Tu?general Ziya Yerg?k, an?lar?nda bu ger?e?i t?m a??kl??? ile ortaya koyuyor: "Orduyu hareketsiz, bo?u bo?una durdurmak, tatbikatla u?ra?t?r?lsa bile iyi bir ?ey olmazd?. Muharebeye giren ordu, sonuna kadar muharebe ile u?ra?mal?d?r. Ordu uygun olmayan ?artlar alt?nda bekletilirse, her t?rl? bula??c? hastal?ktan erir, mahvolurdu.
D??manlar?m?z?n yiyecek, i?ecek, giyecek, yakacak ve cephane kaynaklar? bitmez t?kenmez derecede bol oldu?u i?in, muharebeyi uzatarak kazanmak istiyorlard?. Bu kaynaklar bizde ve m?ttefiklerimizde az oldu?u i?in, istiyorduk ki bir an ?nce zafer kazanal?m. Bu y?zden taarruz yaza b?rak?lamaz, s?n?rl? kaynaklarla muharebe uzat?lamazd?." Sayfa 122
Ve Sar?kam?? Harekat?
???nc? ordunun ?? kolordusu, 24 Aral?k 1914 g?n?, eksi k?rk derece so?ukta, B?y?k Sar?kam?? ?evirme ve Ku?atma Harekat?’na ba?lad?. Ayr?ca, gerilla harbi yapan yar? resmi T?rk ?eteleri de Ardahan’a hareket etti. ???nc? ordunun baz? k?talar?, 24-25 aral?k gecesi Sar?kam??’a ula?may? ba?ard?. Ancak, Allah? Ekber da?lar?n? a?arken ?etin zorluklar ve k?? ?artlar? sebebiyle ?ok zaiyat verildi.
T?rk ordusunun ne kadar zorlu bir i?e giri?ti?i, Rus Kafkas Ordusu Ba?kumandan?n?n, Fransa ve ?ngiltere’ye ?ekti?i ?u telgraftan bellidir: "Telefon konu?malar?n? bile durduran so?uk ve k??, T?rk ordusunu engellemiyor. ?kinci bir cephe a?arak, T?rk ordusunun ilerlemesi durdurulamaz ise, Bak? petrolleri Osmanl?-Alman ittifak?n?n eline ge?ecek ve Hindistan yolu onlara a??k bulunacak."
K??, bu s?rada daha da ?iddetlendi. F?rt?na ile ya?an kar yollar? kapat?p ?ad?rlar? y?kt?. Arkas?ndan da dondurucu so?uklar bast?r?nca, kay?plar artmaya ba?lad?. 25/26 Aral?k gecesi, 10. Kolordu Sar?kam??’? k?smen i?gal etmeyi ba?arsa da, sava? sonunda bu kolordu da erimi?tir.
Sar?kam?? Harekat? sonucunda a??r bir bedel ?dendi?i do?rudur. Fakat, baz?lar?n?n iddia etti?i gibi, bu bedel, "d??mana tek kur?un s?kmadan" ger?ekle?mi? de?ildir.
Vatani g?revimi, 3. Ordu’da taarruz piyadesi olarak yapt?m. Bize ??retilen ve askeri kitaplarda yer alan, taarruz ile savunma oran?n?n ikiye bir oldu?udur. Yani, savunan taraftan bir asker ?l?rse, taarruz eden taraftan iki askerin ?lmesi ka??n?lmaz gibidir.
150 bin ki?ilik 3. Ordu’nun (Harekata kat?lan: 75 bin) kayb?, harp tarihi ar?ivine g?re 23 bin ?ehit, 7 bin esir ve 10 bin yaral?d?r. Liman Pa?a’n?n kitab?nda, asker kayb?m?z 42 bin olarak ifade edilir. Bir?ok tarih?i de, toplam olarak 50 bin rakam?n? do?ru kabul eder. Rus ordusunun kayb? ise, kendi resmi rakamlar?na g?re 32 bindir. Resmi kaynaklar?n d???na ??k?ld???nda, Ruslar?n kayb? da artmaktad?r.
Sar?kam?? Harekat?’nda 90 bin zaiyat verdi?imiz, sadece Rus kaynaklar?nda yaz?l?d?r. Bu rakam, propaganda ama?l? oldu?undan abart?l?d?r. Ve resmi ideolojinin s?zc?l???n? yapan baz? tarih?iler, Ruslar?n verdi?i bu rakam? do?ru kabul edip kullanm??t?r.
Rus ordusunun da 32 bin kay?p verdi?ini hesaba katarsak, ortada, yoktan yere ?ehit olan askerler yoktur. Mesela Mustafa M?ft?o?lu "Enver Pa?a’n?n hatalar? y?z?nden, 100 bin ki?ilik 3. Ordu’dan 10 bin asker sa? kald?" diye yazm??t?r. Geride 10 bin asker kalm?? olsayd?, bu kadar k???k bir kuvvetle ancak bir il veya il?e savunulabilir ve Ruslar, ?? Anadolu’ya kadar rahatl?kla ilerleyebilirdi. Yine, "90 bin askerin yoktan yere ?ld???"n? s?yleyen yazarlar bulunmaktad?r. B?yle bir c?mleyi dile getirmek, Sar?kam??’ta ?ehit d??en askerlere yap?lacak en b?y?k haks?zl?kt?r, diye d???n?yorum.
[Sar?kam?? Harekat?’nda ya?ananlar?n bir benzeri de, ?ngilizlerin ba??na gelmi?tir. Somme Sava??, Birinci D?nya Sava??’n?n en kanl? ?arp??malar?ndan biridir. Somme’de, Alman savunma hatlar?n? yarmak i?in taarruz eden ?ngiliz ordusu, ak?l almaz hatalar ve baz? talihsizlikler y?z?nden, ilk g?n, 58.000 asker kaybetmi?lerdir. ?lerleyen g?nlerde, bu say? h?zla artm??t?r. Ve Somme Sava??, Britanya ?mparatorlu?u ordusunun bir tek g?nde en ?ok kayb? verdi?i sava? olarak tarihe ge?mi?tir.
Sar?kam?? ile Somme aras?ndaki tek fark ise, ?ngilizlerin, bu a??r kay?plar ve sonu?suz taarruzlara ra?men, hi?bir komutanlar?n? su?lamamas?d?r.]
Sonu? olarak, 75 bin askerin kat?ld??? bir sava?ta 90 bin kay?p vermek, baz? askerlerin iki kere ?lmesi anlam?na gelir ki, bu da t?bben m?mk?n de?ildir. Ayr?ca, Trablusgarp’ta kendisine hediye edilen bir ceylan?n hastalanmas? ?zerine, ba?ucuna oturup a?layacak kadar duygusal olan Enver Pa?a’n?n, binlerce vatan evlad?n? "g?z?n? k?rpmadan ?l?me g?ndermesi" d???n?lemez.
So?uk, a?l?k ve hastal?k
Sar?kam?? Harekat?’nda so?uktan ve a?l?ktan ?lmelerin ba?l?ca iki nedeni var:
1- Taarruza kat?lan birliklerin hat?r? say?l?r bir k?sm?, ?zellikle Arabistan’dan geri ?ekilen ve G?neydo?u Anadolu’ya sevk edilenlerdir. Bu askerler, s?cak iklime al???k olup te?hizatlar? y?n?nden de k?? ?artlar?na haz?rl?ks?zd?r.
2- Harekat ba?layaca?? zaman, ???nc? Ordu’nun mevcudu 190 bin insan ve 60 bin hayvan idi. Bu mevcudun alt? ayl?k ia?esi i?in takriben 88 milyon kilogram bu?day, ?avdar ve arpaya ihtiya? varken, ordu ambar?nda yaln?z 1 milyon 250 bin kilogram erzak ve zahire mevcuttur. [Kaymakam ?erif Bey’in Sar?kam?? An?lar?, sayfa 56]
Yine, 5. Kolordu’ya ba?l? 31. ve 32. f?rkalar, feci bir yanl??l?k eseri olarak, havan?n da sisli olmas? y?z?nden, birbirlerine ate? etmi?ler ve 2 bin asker zaiyat vermi?lerdir. [Buna benzer bir yanl??l???n K?br?s Bar?? Harekat?’nda da ya?and???n? hat?rlatmakta fayda var.]
Ayr?ca, 3. Ordu’ya en b?y?k darbeyi Ruslar?n de?il, tif?s, ?i?ek, humma, dizanteri, kolera, s?tma gibi salg?n hastal?klar?n vurdu?u, bir?ok tarih?inin ortak g?r???d?r. S?zgelimi, Mart 1915’te 3. Ordu’nun % 45’i hastalanm??, % 11’e yak?n k?sm? da hastal?ktan vefat etmi?tir. (Kaynak: Tarihin Sar?kam?? Duru?mas?, Dr. Ramazan Balc?, sayfa 103)
Sar?kam?? Harekat?’na kat?lan askerlerin, "bizi Ruslar de?il, bitler yendi" s?z?, hi?bir zaman yabana at?lmamal?d?r.
2
O feci gece ve geri ?ekilme
O feci geceyi ya?ayanlardan biri olan Kaymakan ?erif Bey, hat?rat?na ?unlar? yazar: "Hava so?uk idi. Saatler pek uzun olarak ge?iyordu. Gece oldu. Keskin bir so?uk ve ?iddetli tipi ba?lad?. Efrad, aya??ndaki ?ar?kla diz boyu karl? orman yama?lar?nda, zabitinin g?z?nden kaybolmu? ve ?urada burada istirahate koyulmu?tu. Bunlar?n i?inde ate? yakmaya muvaffak olan vard?. Fakat bir?oklar? da orada ebedi bir uykuya dalm??t?. Yol boyunca perakende olarak k?tas?ndan geri kal?p da donan efrad ile ormanlar i?inde kalan bedbahtlar, g?nd?z olduktan sonra anla??ld? ki, f?rkalar?n mevcutlar?ndan daha fazla idi."
Ve son gece... 3-4 Ocak gecesi.
"Karanl?k bast?. Asker d??manla kar?? kar??ya, karlar i?inde ve avc? halinde sabahlad?. Bu askerler bu gece ne yedi? Bilmiyorum."
Ve geri ?ekilme...
Sar?kam?? Harekat?’n?n son an?na kadar, her iki taraf?n da kaybetme ve kazanma ihtimali vard?.
Ruslar, kesin h?cuma 4 Ocak 1915’de ge?mi?lerdir. 9. ve 10. Kolordular?n mevcutlar?n?n ?ok azalmas?, bir avu? insan?, ?ok geni? bir cepheyi m?dafaa etmek zorunda b?rakm??t?r. Kendilerinden sekiz kat ?st?n bir d??mana kar?? dayanm??lar; fakat 11. Kolordu’dan beklenen yard?m? alamam??lard?r.
Enver Pa?a, en ?n saflardayken, vasiyetini ?u ?ekilde yazm??t?r: "Ruslara taarruz edildi, fakat ma?lup edilemedi. ?imdi, 11. Kolordu ve s?vari f?rkas?n? bekliyorum. Gelir ve yeti?irse, d??man? bozaca??m. Fakat gelmeden d??man, zay?flam?? k?talar?m?za taarruz eder ve taarruzda muvaffak olursa, o vakit ordu mahvolmu? demektir. ?imdiye kadar asker ve zabitler, hi? kusursuz harp ettiler. Her manevray? yapt?lar. Bu halde vasiyetim: Ben vazifemi yapt???m? san?yor ve ?yle ?l?yorum. D??mana, sonuna kadar kar?? koyunuz. Her halde sonunda muvaffak olaca??z. Ben, kalben m?sterih olarak ?l?yorum. Ya?as?n dinim, vatan?m, padi?ah?m!"
5 Ocak’taki Rus taarruzunda, d??man, bir ka? yerden girme yapmas?na ra?men; Enver Pa?a ?ekilme emri vermemi?, kendisi de yerinden ayr?lmam??t?r.
Miralay ?erif, Enver Pa?a’n?n yan?na gelerek, "9. ve 10. Kolordulardan hay?r kalmad???n?, neticenin esaret oldu?unu" s?ylemi? ve "Burada kalmakla hi?bir fayda temin edemezsiniz, fakat 11. Kolordu’nun oldu?u K?tek’e gider ve bu birli?i harekete ge?irirsiniz, durumumuzu d?zeltebilirsiniz" iste?inde bulunmu?tur. Yani Enver, ?stanbul’a ka?mak i?in de?il, 11. Kolordu’yu harekete ge?irmek i?in cepheden ayr?lm??t?r. Bard?z’a yakla?t???nda ise, bir d??man ke?if kolunun ate?ine maruz kalm??, kurmaylar?ndan biri de kolundan yaralanm??t?r.
Enver Pa?a, 9. ve 10. Kolordulara Hafiz Pa?a’y? komutan olarak atar. Yeni kumandan durumu anlamak i?in 9. Kolordu karargah?na gider ve orada, "?ereften ba?ka her ?eyin bitti?ini" s?yleyerek geri ?ekilme emrini verir. T?rk ordusunun ba?ar?l? ?ekilme harekat?, Rus Ba?komutan Vekilini k?zd?r?nca, Kafkasya Genel Valisi’nin oluru ile Sar?kam?? Grubu Komutan? Berhman’? g?revden alarak, yerine 2. T?rkistan Kolordusu Komutan? Yudeni?’i tayin etti.
B?y?k Rus bask?s? ve ciddi kay?plara ra?men, ???nc? Ordu, olduk?a zor ?artlar alt?nda; Narman, Yenik?y, Kalebo?az?, Tortum hatt?nda tutunmay? ba?ard?. Enver Pa?a ise, 11. Kolordu ile yard?ma ko?mak istemi?, felaket haberini yolda alm??t?r. Art?k yapacak bir ?ey yoktur. Ve a?a??daki beyannameyi yay?nlayarak, 10 Ocak 1915’te ?stanbul’a d?nmeye karar verir.
"Askerler! Hemen bir ay oluyor ki, i?inizde bulunarak g?nlerce devam eden muharebelerde, d??mana nas?l sald?rd???n?z? g?rd?m. Bu u?urda sarfetti?iniz gayretler, hi?bir vakit kaybolmayacakt?r. Bundan dolay? sizi, Padi?ah?n?z ve Halifeniz ba?ta oldu?u halde, b?t?n millet tebrik ediyor. Ben yine ?stanbul’a d?n?yorum. ?n?allah, bundan sonra da b?y?k muvaffakiyetler kazanarak, d??man? bir daha ba? kald?rmayacak derecede kahreder ve ?ehidlerimizin ruhunu ?ad edersiniz. Sizi Allah’?n birli?ine havale ederim. Unutmay?n?z ki, Allah her an yard?mc?n?zd?r."
Bu beyanname, Enver Pa?a’n?n bir an bile olsun ?midini yitirmedi?ini, ?ok derin bir iman ile dolu oldu?unu g?stermesi a??s?ndan da ?nemlidir. Yine, Miralay ?erif, "Sar?kam??, tarihimizin ?erefli sayfalar?ndan biridir. T?rk ordusu, kara k???n tipisiyle, d??man?n kur?un ve g?llesiyle u?ra?a cenkle?e mahvoldu da, bir neferi arka ?evirmedi" demektedir.
General Wavel de, Sar?kam??’tan sonra, ?u s?zleri s?ylemi?tir: "T?rk ordusu, hi?bir d?nya ordusunun yerinden k?p?rdayamayaca?? ?artlar alt?nda muharebe eden bir ordudur."
Bir bozgun s?z konusu de?ildir. Fakat yine de, Sar?kam??’?n T?rk milletine verdi?i zaaf, senelerce s?rm??t?r. Irak ve Filistin ordular? bile, Sar?kam??’?n sonu?lar?ndan etkilenmi?tir. Devletin en g?zide ordusu, bir iki g?n i?inde sars?lm??, a??r bir darbe alm??t?r.
Tarafs?z bir bak??
Birinci D?nya Sava??’nda Osmanl? Ordusu isimli ?nemli bir kitaba imza atan Edward J. Erickson ise, daha iyimserdir. Sar?kam?? Harekat?’n? onun kaleminden okudu?umuzda, i?imiz pek kararmaz. O halde okuyal?m:
"Sar?kam?? Harekat?, 22 Aral?k sabah? kar ve sisin az oldu?u, umut veren ?l?ml? bir havayla ba?lad?. 10. Kolordu sabah saat 4’te Oltu istikametinde harekata ba?lad?. 9. Kolordunun t?menleri sabah saat 6 ile 8 aras?nda h?cum ederken, 11. Kolordu sabah saat 9’da h?cuma ge?ti. Enver Pa?a sabah saat 8’de harekat? izlemek ?zere ileri hatlara gitti ve ??leden sonra saat 3 sular?nda Hahor’a geldi. Ba?ar?l? bir g?nd? ve 3. Ordunun ak?am raporlar? son derece ?mit vericiydi. Ertesi g?n de i?ler iyi gitti ve 24 Aral?k tarihinde T?rk sol kanad? Oltu’yu ge?mi? ve h?l? ilerlemeyi s?rd?r?yordu. 11 Kolordu ile 2. S?vari T?meni de ilerliyordu. 24 Aral?k’ta 9. Kolordu Sar?kam??’?n d?? mahallelerine ula?m??, 10. Kolordu da g?neydo?uya d?nerek Sar?kam??’?n ku?at?laca?? noktaya varm??t?. Bu ana kadar taarruz b?y?k bir ba?ar? kazanm??, 10. Kolordu sadece ?? g?n i?inde 75 kilometrelik ?ok zor bir y?r?y?? yapm??t?. 25 ve 26 Aral?k tarihinde yap?lan bir gece h?cumunda 29. Piyade T?meni Eski Sar?kam??’a girdi. 28 Aral?k g?n? 10. Kolordu Sar?kam??-Kars yolu ?zerinde t?kama mevzilerini ele ge?irdi. ?imdi hava ko?ullar? k?t?le?mekteydi ve 10. Kolordu 1 bu?uk metre kar?n bulundu?u ve ?s?n?n - 26 derece oldu?unu bildiriyordu.
Ne yaz?k ki 11. Kolordunun h?cumlar? yeterince etkili olamam??t? ve kolordu Ruslar? ileri mevzilerinde tespit etme g?revini yerine getiremedi. Ruslar derhal bundan yararland?lar ve Erzurum ?n?ndeki hatlar?ndan bir ka? piyade ve s?vari alay? ?ekip T?rkler gelmeden ?nce Sar?kam??’a geri g?nderdiler. Bu kuvvetler son anda yeti?tiler ve art arda gelen T?rk h?cumlar?na kar?? ?ehri elde tutmay? ba?ard?lar. Rus ordu ve kolordu karargahlar?, geli?meler cesaret k?r?c? olmas?na ra?men duruma iyice hakim oldular ve kuvvetleri ?zerindeki etkin komuta ve kontrol? yitirmediler. Ayr?ca 10. Kolordunun daha fazla ilerlemesini engellemek i?in Rus takviyeleri h?zla Benliahmet’e gelmekteydiler.
29 Aral?k, 3. Ordunun ba?ar?lar?n?n son noktas?na eri?ti?i g?n g?n oldu. Enver Pa?a ordunun ileri harekat?na kat?lm?? ve operasyonun do?rudan komutas?n? ?stlenmi?ti. Ku?atman?n tamamlanmas? i?in ?erkezk?y?’n?n kuzeyindeki sahra karargah?ndan topyek?n bir gayret g?sterilmesini emretti. Ne yaz?k ki T?rk h?cumlar? bir sonuca ula?acak gibi g?r?nm?yordu ve Ruslar, ??k???n e?i?inde g?r?nm?yorlard?. Ertesi g?n Ruslar?n Kars ve g?neydo?udan taze takviye kuvvetleri getirmekte olduklar? apa??k g?r?ld?. Ayr?ca y?pranma ve kay?plar T?rk t?menlerini zay?flatmakta, askerler t?kenmi? durumdayken hava da giderek k?t?le?mekteydi.
Kuvvetlerin yeni y?l? kar??lad?klar? ve 1915 y?l?n?n ba?lad??? s?rada harekata ili?kin taktik inisiyatifler kar?? taraf?n eline ge?ti. 10. Kolordunun kanatlar?na ve 11. Kolordunun kar??s?na b?y?k Rus kuvvetleri getirilmi?ti. 2 Ocak 1915 g?n? Ruslar kendi taarruzlar?n? ba?latt?lar. Bu tuzak i?inde bir tuzakt? ve ku?atma yapan 9. ve 10. Kolordular ?imdi ezici bir Rus ku?atmas?n?n hedefi oldular. T?rklerin durumu bir gecede de?i?ti ve umutsuz hale geldi.
4 Ocak g?n? Rus h?cumlar? 9. ve 10. Kolordular? giderek daha k???k bir b?lgeye s?k??t?r?rken, T?rkler felaketin e?i?ine gelmi?lerdi. T?rklerin ya ricat ya da imha ile kar?? kar??ya olduklar? a??kt? ve Enver Pa?a ?ekilmeyi onaylad?." (Sayfa 84, 85, 86)
Sans?r meselesi
Baz? tarih?iler, Enver Pa?a’n?n "ba?ar?s?zl???n? gizlemek i?in" sans?r uygulatt???n? ve Sar?kam?? Harekat?’n?n sonu?lar?n? halktan saklad???n? s?yler.
B?yle feci bir haberin yurdun her yerine yay?lmas?, hem cephelerden g?zel haberler bekleyen halk?, hem de cephelerde sava?an T?rk ordular?n? olumsuz etkileyecekti. Yine, o d?nemin ko?ullar? b?yle bir haberin duyrulmas?na m?sait de?ildi. Sans?r?n nedeni bunlar olsa gerek.
?imdi bile, Do?u illerindeki ter?r olaylar? ve asker kay?plar?n?n ?nemli bir k?sm?ndan haberdar olmuyoruz.
3
Enver Pa?a ve Birinci D?nya Sava??
Enver Pa?a’n?n yapt??? ?u konu?ma, Birinci D?nya Sava??’na ni?in girdi?imizin en a??k g?stergesidir: “Bizi do?rudan do?ruya bo?azlamak isteyen ?arl?k Rusyas? ve ?ngilizlere kar??, yaln?z hayat?m?z? ba???lamaya raz? olan Almanlarla yan yana harp ettik.”
Sar?kam??’la ilgili kaynaklar?n ve tan?klar?n ortak noktalar?ndan biri de; Enver Pa?a’n?n gece g?nd?z ayr?m? yapmadan, ?ok tehlikeli olan avc? hatlar?na kadar gitti?i, en ?n mevzilerde bulundu?u ve uyar?lar?, ricalar? dinlemedi?idir. Yine, "So?anl? ormanlar?n?n vah?i dereleri i?inde b?t?n kararg?h?yla beraber a? kald???" bilinen bir ger?ektir. Yani, kendisi keyif ?atarken, askerleri ?l?me atmam??t?r. O da emri alt?ndaki askerler gibi ???m??, a? kalm??, en ?n saflarda sava?m??t?r.
Enver Pa?a’yla ilgili "hainlik" tart??malar?, biraz da yeni rejimin ?r?n?d?r. Enver Pa?a’n?n dindar olmas?, hilafet m?essesesine ve padi?aha s?k? s?k?ya ba?l? bulunmas?, kimileri i?in "tehlikeli" bir durumdur. S?zgelimi, ?anakkale’de ordulara "?lmeyi emreden" Mustafa Kemal kahraman olmu?tur; ordulara "taarruz" emri veren Enver Pa?a ise "hain"...
Enver Pa?a hakk?nda uzman kabul edece?imiz isimlerden biri olan Ziya Nur Aksun; onu, ?u c?mlelerle de?erlendirir: "Enver Pa?a, Osmanl? neslinin son b?y?k temsilcisidir. Bu neslin ?zelli?i, gerilimlerinin y?ksek ve ba?lan??lar?n?n derin olmas?d?r. B?t?n varl?klar?yla sever, b?t?n varl?klar?yla ba?lan?rlar. Ama, ne yaz?k ki, cumhuriyet nesilleri bu derin ba?lan??lardaki g?zelli?i kavrayamam??, politik, g?nl?k ??kar ?at??malar?n? a?amayan de?erlendirmeler i?inde bu de?erleri yok saym??, yahut k???ltmeye u?ra?m??t?r. Oysa, Osmanl?n?n bu son nesli, ellerinden gelenin en iyisini yapabilmek i?in, hayatlar?n? vermekten hi?bir zaman ?ekinmemi?lerdir.”
??te Enver Pa?a, bu emsalsiz neslin simgesi idi. Kendisini, inand??? mukaddesler u?runa feda edi?in en parlak ?rnekleriyle ya?am??, ?nc? ve ?rnek bir insand?.
Enver Pa?a, ?talyanlara kar?? sava?mak i?in Trablus’a giderken, bir mektubunda ??yle der: ‘Trablus art?k kaybolmu? say?l?r. Buna ra?men neden gidiyorum? B?t?n M?sl?man d?nyas?n?n bizden bekledi?i bir vazifeyi yerine getirmek i?in gidiyorum.’ Ayn? insan, Osmanl? Ordular?n?n s?b?k ba? komutan? ve damad-? Halife-i ?slam olarak hi?bir ba?ar? umudu olmayan T?rkistan’?n ba??ms?zl?k m?cadelesine at?l?rken de, b?yle, insan? ?rperten bir gerek?e s?yleyecektir."
Enver Pa?a, Birinci D?nya Sava?? bittikten ve Osmanl? ??kt?kten sonra, pekala, Avrupa’n?n herhangi bir ?ehrine yerle?ip rahat bir hayat s?rebilirdi. Fakat o, ?slam davas? i?in m?cadele etmeye devam etti. Mesela, Sakarya Sava?? ?ncesi, mahiyetiyle birlikte Batum’a geldi. Amac?, Milli M?cadele Birlikleri bu sava?? kaybederse, Anadolu’ya girip ordunun ba??na ge?mek ve Milli M?cadele’yi y?r?tmekti. Hakk?nda yaz?lan ve konu?ulanlar, Birinci D?nya Sava??’n?n kaybedilmesine ra?men, Enver Pa?a’n?n ordu ve halk ?zerindeki etkinli?ini azalmad???n? g?steriyordu. Bu "tehlike"yi sezenler, Do?u Cephesi Komutan? Kaz?m Karabekir’e ?ifreli telgraf ?ekerek, Anadolu’ya gelmesi halinde, Enver Pa?a’n?n tutuklanmas?n? isterler. Ve hakk?ndaki malum kampanyalar da o saatten sonra ba?lar.
?lk g?nden son g?ne kadar Sar?kam?? Harekat?’nda bulunan Kaymakam ?erif Bey de, Enver Pa?a’n?n "hain" olmad???n? s?yler. ?erif Bey’in yazd?klar?nda Enver’le ilgili bir?ok olumsuz c?mle olmas?na ra?men, ?u sat?rlar dikkat ?ekicidir: "Maksad? hizmet idi, her g?n ate? i?inde bulundu?u i?in, on defa yaralanabilirdi. Allah onu hi?bir ?eyden korkmaz, hi? kimseden ?ekinmez bir ?ekilde yaratm??t?r."
Enver Pa?a’n?n hatalar? elbette yok de?ildi. Tarih?i Niyazi Ak?it’e g?re, "Enver Pa?a b?y?k bir vatanseverdi. Fakat ger?ekle?tiremeyece?i b?y?k i?lere giri?ti."
Enver Pa?a’n?n Almanlara s?cak bakt??? do?rudur. Fakat bu bak??, k?r? k?r?ne de?ildir. Enver, Almanlar sava?? kazand?ktan sonra, s?ran?n T?rkiye’ye gelece?ini biliyordu. Bu y?zden, Almanya’n?n verdi?i silahlar?n bir k?sm?n? cephelere g?ndermemi?, Anadolu’nun derinliklerinde depolam??t?r. Nitekim, bu silahlar?n m?him k?sm?, Kurtulu? Sava?? s?ras?nda kullan?ld?. (791 bin t?fek, 4 bin makineli t?fek ve 945 top… Kaynak: Edward j. Erickson, Birinci D?nya Sava??’nda Osmanl? Ordusu, sayfa 278)
Bu b?l?mdeki son s?z?, Enver Pa?a’y? yak?ndan tan?yan tan?klara b?rakal?m: "Onu yak?ndan tan?yan herkesin ?zerinde birle?ti?i nokta, Enver’in bir insan olarak m?kemmel ahlaki de?erlere sahip oldu?udur." Emir ?ekip Arslan, ?ehit Enver Pa?a ve Arkada?lar?
"?ffet ve namus timsali, feragatin en ?st s?n?r?nda, hayat ile ?l?m aras?nda fark g?rmeyecek derecede idealist olarak ya?am??t?r." Muallim Fuat G?c?yener, B?y?k Harpte Tan?d???m Kumandanlar
"Bir insan?n ??kabilece?i en ?st makamlara y?kseldi?i halde, samimiyetini kaybetmemi?tir. Keskin bir zeka, salim bir muhakeme, muhatab?n? iyi tan?ma gibi ya??ndan beklenmeyen edep ve terbiye sahibidir." Gol? Pa?a’n?n Hat?ralar?.
Olumsuz kampanya
Enver Pa?a’yla ilgili olumsuz kampanya siyasidir ve daha daha ?ok Cumhuriyet’ten sonra ba?lam??t?r. Nitekim, Eric Jan Z?rcher, Modernle?en T?rkiye’nin Tarihi isimli ‘ba??ms?z’ kitab?nda, 1920’li y?llar? de?erlendirirken, "?ttihat ve Terakki Cemiyeti’nden sadece Enver Pa?a, sava? sonras? T?rk siyasetinde ?nemli bir rol oynad?" demektedir. Eserin 207. sayfas?ndaki ?u c?mle de dikkat ?ekicidir: "Mustafa Kemal’in Enver’le olan ki?isel ili?kileri ?ok gergindi."
Z?rcher’e g?re; "Enver Pa?a, sava??n sadece ilk a?amas?n?n kaybedilmi? oldu?una ve t?pk? 1913’te Balkan Sava??’nda oldu?u gibi, ikinci bir raunt i?in f?rsat ??kaca??na ve bu rautta Osmanl?lar?n sald?r?ya ge?eceklerine inan?yordu." [Sayfa 197] Nitekim, Enver Pa?a, s?k s?k, "Arabistan, Suriye, M?s?r, Filistin, Kafkaslar ve Trablusgarb’?n tekrar Osmanl?’n?n eline ge?ece?ini" s?ylemekteydi.
Ona g?re, T?rkiye’nin h?r ve tam ba??ms?z bir devlet olabilmesi, ancak, Anadolu’nun d???na ta?an bir co?rafyayla m?mk?nd?. Tabii b?yle bir ?eyi en ba?ta ?ngilizler istemezdi. Ki, Enversiz Kurtulu? Sava??’na ?ngilizlerin pek m?dahale etmemesi, kafalarda hep soru i?areti b?rakm??t?r. Bunun nedeni, Kurtulu? Sava??’n? y?r?ten kadronun, s?n?rl? topraklara [Anadolu ve Trakya’n?n bir k?sm?] raz? olmas?, olabilir.
Z?rcher, Milli M?cadele’nin 19 May?s 1919’da ba?lamad???n? da delilleri ile ortaya koyuyor. [ Ki, Modernle?en T?rkiye’nin Tarihi, d?nya ?ap?nda sayg?n bir eserdir.]
"?ttihat ve Terakki Cemiyeti, bir taraftan Anadolu’da silahl? direni? hareketi haz?rlarken; ayn? zamanda da Rum, Ermeni, Frans?z, ?talyan ya da ?ngilizler taraf?ndan i?gal edilme tehlikesi olan b?lgelerdeki M?sl?man T?rk kesiminin haklar?n? savunmaya haz?rlan?yordu. Bu giri?im, yerel ‘M?dafaa-i Hukuk Cemiyetleri’nin kurulmas? ?eklini alm??t?, ki bu ?rg?tler sava? sonras?nda Anadolu ve Trakya’da ulusal direni? hareketlerinin olu?turulmas?nda hayati bir rol oynayacaklard?. [Kas?m 1918]
?mer L?tfi Mete, Cumhuriyet’ten sonra ba?lat?lan Bat?l?la?ma hareketini ima ederek, "Avrupa, T?rkiye’yi ?artl? tahliye etmi?tir" demektedir. Bunu da bir kenara not etmekte fayda var.
Birinci D?nya Sava??’na kimin y?z?nden girdik?
Enver Pa?a’ya isnad edilen su?lardan biri de, Osmanl?’y? Birinci D?nya Sava??’na s?r?kledi?idir. O d?nemin en ?nemli isimlerinden biri olan Said Halim Pa?a, "T?rkiye’nin Birinci Cihan Harbi’ne Kat?lmas?n?n Sebepleri" ba?l?kl? makalesinde, devletin bu sava?a girmekten ba?ka ?aresinin kalmad???n? en a??k delilleri ile anlat?r. Said Halim Pa?a, "B?y?k Avrupa Harbi’nin patlamas?n?n T?rkiye i?in ta??d??? derin tehlikeleri idrak etmeyen kimse yoktu" dedikten sonra, bu sava??n as?l gayesinin, "T?rkiye’nin payla??lmas?" oldu?unu s?yler. Yine, ?zellikle ?ngiltere, Fransa ve Rusya’n?n amac?, T?rkiye’yi yaln?z ve ?aresiz b?rakmakt?r. "??l? ?tilaf, ta G?ney Amerika h?k?metlerine var?ncaya kadar her tarafta kendine m?ttefik ar?yor, fakat b?t?n bunlar?n yan?nda, T?rkiye ile ittifaka girmiyorlard?. T?rkiye, kendi varl???n?n ?ok ciddi tehlikelere maruz kald???n? anlam?? bulunmaktayd?. Ve, tarafs?zl?k, yaln?zl?k demekti."
Said Halim Pa?a’ya g?re, ?stiklal Harbi, Birinci D?nya Sava??’n?n devam?yd? ve bu sava?, adeta, Enver Pa?a ve ekibinden ka??r?lm??t?. Said Halim Pa?a’n?n s?zkonusu makalesinden bir b?l?m okumak, meseleyi daha iyi kavramam?za yarayacakt?r.
“T?rkiye, kendi varl???n?n ?ok ciddi tehlikelere ve ithamlara maruz kald???n? anlam?? bulunmaktayd?.
?tilaf Devletleri, bizimle bir ittifaka girmiyorlard?. ??nk? b?yle bir anla?ma, onlar?n gizli maksatlar?na ayk?r? d??mekte idi. Bu devletler, harbin sonunda ‘Hasta Adam’?n hayat?na son vermek ve onun miras?n? payla?mak istiyorlard?. Bu muharebede, ?tilaf Devletlerinin esas gayelerinden biri de bu idi.
Nihayet ??l? ?tilaf’?n el?ileri ile devam eden g?r??meler, ???n?n m??terek verdikleri nota ile sona erdi. Bu notaya g?re ?? devlet, b?t?n Harb-i Umumi m?ddetince tam ve mutlak bir tarafs?zl?k halini muhafaza etmesi ?art?yla, T?rkiye’nin toprak b?t?nl???n? ve istiklalini tekeff?l ediyorlard?. ?yle ki, bu m??terek notaya g?re, T?rk devletinin sadece harbe girmemesi "b?tarafl?k" olarak kabul edilmiyordu. B?yle bir tarafs?zl?k, T?rkiye’yi, milli m?dafaas? i?in kurmaya mecbur oldu?u kuvvet ve te?kilat i?in muhta? bulundu?u d?? yard?mdan tamamen mahrum b?rak?yordu.
?tilaf Devletleri’nin tek?ff?l?n? ge?erli k?labilmek i?in tatbik edilecek bir tarafs?zl?k, T?rkiye’yi kendi kendini m?dafaa edemeyecek bir gerili?e ve acze mahkum ediyordu. Rusya’n?n ihtiraslar? ve ?ngiltere’nin k?t? niyetleri ile bir kat daha ??pheli hale gelmi? olan bir tekeff?le memleketin talihi ba?lanamazd?. Esasen bize ?ok pahal?ya oturmu? bir ac? tecr?beler silsilesi, bizi ikaz etmekte idi.
Sulh zamanlar?nda bile Osmanl? b?t?nl???ne ve istiklaline en ?ld?r?c? darbeleri vurmu? olanlar?n, hele bir de sava?tan zaferle ??kt?ktan sonra, verdikleri s?zlere riayetlerinin daha ?ncekilerden ba?ka t?rl? olaca??na nas?l inanabilirdik? Ge?mi?te olanlar, gelecek i?in tatl? hayaller beslememize imkan b?rakm?yordu.
?tilaf Devletleri’nin Sevr Muahedenamesi ile a???a vurulan k?t? niyetleri, suikastleri, karanl?k ve kanl? ihtiraslar?, ne d?n do?an ?eyler, ne de Harb-i Umumi’nin neticeleridir. Onlar, Harb-i Umumi’yi do?uran sebeplerin en m?himlerinden olduklar? gibi, bug?n devam eden sava??n da sebebidirler. Yine onlar, T?rkiye’nin son as?rlarda, el?m bir mecburiyetle giri?mek zorunda kald??? ?z?c? harplerin de sebeplerini te?kil eder.
Bundan ba?ka, 1914 senesi ile 1919 aras?ndaki fark, 1914’te ayn? mill? tehlikenin ?imdi oldu?u kadar a??kl?kla g?r?lmeyi?idir. 1914’te Sevr Muahedenamesi yaz?lmam??t?; onun i?in 1919’da oldu?u gibi, tehlike, kitap ?eklinde okunamazd?.
T?rkiye’nin tarafs?z kalabilmesi, ancak varl???n? korumaktan vazge?mesi ?art?yla m?mk?n olabilirdi. T?rkiye sava?a vakitsiz girdi. Fakat bu, onun harpte takip etti?i yolun yanl?? oldu?unu g?stermez.
1914’te T?rkiye’nin Almanya ile akd etti?i ittifak? ve Avusturya-Macaristan ile i?birli?ini bir hata, bir su? olarak g?rmek; bug?n Bol?evik Rusya ile T?rk devletinin akd etmi? oldu?u ittifak? bir hata, bir su? saymak kadar, hatta ondan daha b?y?k bir yanl??l???n eseridir. T?rkiye’yi harbe kat?ld???ndan dolay? itham etmek, milli varl???n? korumak i?in m?cadeleye giri?ti?inden dolay? itham etmek demek olur.
E?er T?rk milleti bug?n h?l? m?cadele edebiliyor ve Cenab-? Hakk’?n inayeti, muazzez ve m?beccel evladlar?n?n fevkalade fedakarl??? ile kendisine h?r ve imanl? bir gelecek temin edebiliyorsa; bu s?rf, 1914’te kendisine terett?p eden ulvi vazifeyi idrak ederek, m?cadele edece?i kuvvetlerin b?y?kl??? ?n?nde herhangi bir teredd?de d??meden, vazifesini elinden geldi?i kadar g?zelce if? eylemi? olmas?ndand?r.”
Denize d??en y?lana sar?l?r
Toktam?? Ate? de Siyasal Tarih isimli geni? kapsaml? kitab?nda, bu konuya de?inmektedir: "Bab?ali, Birinci D?nya Sava?? ?ncesi geli?melerin ve kendini bekleyen tehlikelerin fark?ndayd?. Ve Abd?lhamid’in ba?latt??? ‘denge politikas?’ni ?ttihat??lar da s?rd?r?yorlard?. Avrupa’da sava? patlak verince, Bab?ali Londra’ya ba?vurmu? ve Bo?azlar ve toprak b?t?nl??? konusunda g?vence verilirse, Almanya ile yapm?? oldu?u anla?maya ra?men, sava?a girmeyebilece?ini bildirmi?ti. Ancak ?ngiltere bu ?neriye ilgi duymad?. Zira, Rusya ile yapt??? gizli anla?malarla, Osmanl? topraklar?n?n payla??m?n? ?oktan yapm??t?. K?saca belirtmek gerekirse, Osmanl? sava?a girmese bile, e?er sava?? ?ngiltere-Rusya-Fransa kazansayd?, imparatorluk par?alanacakt?. Bu ko?ullar alt?nda sava?a Almanya’n?n yan?nda girmekten ba?ka ?are yoktu." [Sayfa 412]
Enver Pa?a’n?n Bak? Kongresi’nde yapt??? konu?ma, Birinci D?nya Sava??’na ni?in girdi?imizin en a??k g?stergesidir: "Bizi do?rudan do?ruya bo?azlamak isteyen ?arl?k Rusya’s? ve ?ngilizlere kar??, yaln?z hayat?m?z? ba???lamaya raz? olan Almanlarla yan yana harp ettik."
Tu?general Ziya Yerg?k de, hat?ralar?nda ??yle demektedir: "Bo?azlar bizde idi. ?ngiliz ve Frans?zlar ?stanbul’u Ruslara verme s?z? vermi?ti. Bunun i?in bizi ittifaklar?na alm?yor, isteklerimizi kabul etmiyorlard?. A??k?a anla??l?yor ki, harbe girmesek bile ?stanbul elden gidecek, ?lkemiz par?alanacakt?. Art?k do?al olarak Almanlar?n taraf?na ge?memiz gerekiyordu. Denize d??enin y?lana sar?lmas? gibi…" Sayfa 22
Bu b?l?m? ?zetleyecek olursak; Osmanl? Devleti’nin Birinci D?nya Sava??’na girip girmeme konusunda iki ??kl? bir tercihi olmam??t?r.
4
Sar?kam?? Harek?t?’n?n do?urdu?u sonu?lar
Sar?kam?? Harekat?’ndan sonra Ruslar da en az T?rkler kadar y?pranm??t?. O g?ne kadar T?rkleri pek ciddiye almayan Ruslar, o g?nden sonra T?rkleri ciddiye alm?? ve Do?u cephesinde bir bu?uk milyon asker kullanm??t?r.
Sar?kam?? Harekat?’ndan sonra, Ruslar da en az T?rkler kadar y?pranm??t?. O g?ne kadar T?rkleri pek ciddiye almayan Ruslar?n, o g?nden sonra T?rkleri ciddiye almas?, bilinen bir ger?ektir. T?rklerin en zor ?artlarda bile b?ylesi bir harekata giri?mesi, Ruslar? ?a?k?na ?evirmi?tir. Ve Ruslar, bir y?l boyunca, kendi ordusunu cepheye s?rmek yerine, Ermeni ?etelerini kullanm??t?r. Ermeni ?eteleri de geni? ?l?ekli bir katliam harekat?na giri?irler
(21 Mart 1918’de Erzincan ile Erzurum aras?ndaki b?lgede aralar?nda ?ocuklar?n da bulundu?u ?ok say?da M?sl?man T?rk ?l? bulundu. Ne var ki, ???nc? Ordu hen?z ana yollardan ??k?p k?ylere ula?mam??t? ve buralarda daha b?y?k say?larda ?l? bulunmas? bekleniyordu.
1 Nisan 1918’de Erzurum’da 2127 M?sl?man T?rk erkek cesedi bulunmu?tu. Olay tarihinde orada sadece Ermeniler bulunuyordu.
1 May?s 1918’de Trabzon ile Erzincan aras?ndaki k?ylerde, M?sl?manlar?n sadece katledilmedi?i, ?ld?r?ld?kten sonra par?aland?klar? kaydediliyordu." Genelkurmay Ba?kanl??? Ar?ivi’nden…
Denilebilir ki, Sar?kam?? Harekat?, Ermenilerin de kaderine tesir etmi?tir. Harekat T?rk ordusunun zaferiyle sonu?lansayd?, muhtemelen, Ermeniler katliam yapma f?rsat? bulamayacak ve ileride kar??la?t?klar? olumsuzluklarla kar??la?may?p yerlerinde kalacaklard?.
Bu konuda daha geni? bilgi edinmek isteyenler, Talat Pa?a’n?n an?lar?ndan yararlanabilirler.
Sar?kam??’tan sonra
Sar?kam?? Harekat?’ndan sonra hi?bir ?ey bitmi? de?ildi. Ruslar, sadece 1916/1917 k???nda 100 binin ?zerinde kay?p vermi?ti. Bu rakam, sadece so?uk havalar? ve salg?n hastal?klar? de?il, ayn? zamanda b?lgedeki T?rk g?c?n? de g?sterir.
Avusturya-Macaristan ?mparatorlu?u’nun T?rkiye’deki askeri ate?esi olan Pominakowski, kitab?n?n 1917 tarihli b?l?m?ne, "Durum olduk?a ciddi olmas?na ra?men, Enver Pa?a h?l? ?midini yitirmemi?tir" notunu d??er. Nitekim, 1918 y?l?nda, Do?u Anadolu’daki ?artlar T?rkiye lehine de?i?meye ba?lad???nda, Enver Pa?a, Ruslar?n bo?altmaya karar verdi?i Kars, Ardahan ve Batum vilayetlerinin zapt? i?in 3. Ordu’ya emir verir.
Sar?kam??’ta "tek kur?un atmadan" sava? d??? kald??? s?ylenen 3. Ordu; Rus, Ermeni ve G?rc? g?n?ll?lerden olu?an b?t?n mukavametleri k?rarak, 14 ?ubat g?n? Erzincan’?, 24 ?ubat’ta Trabzon ve Nenehatun’u, 12 Mart’ta Erzurum’u geri ald?. 4 Nisan’da da Ardahan ve Sar?kam??’?. Sonra Van, 18 Nisan’da da Beyaz?t T?rklerin oldu.
Rus-G?rc? m?dafaa k?talar? taraf?ndan savunulan Batum’da 600 subay ve 3 bin asker esir al?nd?. Nihayet, 26 Nisan’da Kars kalesi zapdedildi.
May?s ba?lar?nda, Kafkas Cumhuriyeti’nin delegeleri, T?rkiye ile bar?? yapmak i?in Batum’a geldiler. Vehip Pa?a, Ahilkelek, G?mr?, Nahcivan gibi b?lgelerin bo?alt?lmas? kar??l???nda, bar?? yap?labilece?ini s?yledi.
T?rk taraf?n?n bu talebi, Ermeni topraklar?n?n d?rtte ??? demekti. Kafkas H?k?meti, bu talebi kabul etti. Fakat, Ermeniler karars?z kald???ndan dolay?, T?rkler m?tarekeyi feshettiler. Yakup ?evki Pa?a, G?mr?’de bulunan 17 bin ki?ilik Ermeni ordusuna h?cum etti. Ermeni ordusu ma?lup oldu. ?evki Pa?a, Ermenileri takip etti ve Erivan ?nlerinde iken, Ermeni t?meni yok edildi.
Bu s?rada, G?rc?ler, Almanlar?n ak?l vermesiyle, Kafkas Federasyonu’ndan ayr?lmaya karar verdiler. Halil ve Vehip Pa?alar, m?ttefikleri Almanlar ile G?rc?lerin ?evirdi?i oyunlara ?ok k?zm??lard?. ?ltimatom verilir ve G?rc?lerin T?rklerin ?artlar?n? kabul etmemesi halinde, 30 May?s sabah? saat 4’de T?rk ordusunun G?rc? s?n?r?n? ge?ece?i bildirilir. Bunun ?zerine, G?rc?ler de T?rk taraf?n?n ?artlar?n? kabul ettiler.
Enver Pa?a, 5 Haziran g?n?, Vehip Pa?a ile durumu m?zakere etmek ve ileri harekat i?in gerekli tespitleri yapmak i?in Batum’a gelir. T?rk birlikleri, 10 Haziran’da G?mr?’den G?rcistan’?n ba??ehri Tiflis’e do?ru y?r?y??e ge?ti. Tiflis’in T?rklerin eline ge?mesini istemeyen Almanlar da buraya birlik g?nderirler. Ve Waronzovka b?lgesinde, T?rk ordusu ile Alman birlikleri kar?? kar??ya geldi. Yap?lan sava?ta Almanlar geri ?ekilmeye zorland? ve bir k?sm? da T?rklere esir d??t?.
Ve T?rk ordusu, Ermenistan topraklar?ndan ge?erek, 20 Haziran’da Gence’ye var?r. Ayr?ca, Enver Pa?a’n?n emriyle Azerbaycan Ordusu’nun "?slam Ordusu" ?eklinde te?kilatland?r?lmas?na ba?lan?r.
T?rk Ordusu Bak?’ye girdi?i g?n, Almanya, 1. D?nya Sava??’n? kaybetti?ini kabul edip ate?kes ister. Ve bar?? g?r??meleri i?in ?tilaf Devletleri ile masaya oturur. B?ylece, Osmanl? Devleti hen?z yenilmemesine ra?men, kaybedenler saf?nda yerini al?r. Yani, ger?ek anlamda bir yenilgi s?zkonusu de?ildir.
Birinci D?nya Sava??’nda Osmanl? Ordusu isimli eserde, sava??n bitti?i g?n bile, Osmanl? Ordusu’nun cephelerdeki asker say?s?n?n 1 milyon oldu?u yaz?lmaktad?r. Bu, ?ok ciddi bir rakamd?r.
B?t?n geli?meleri tek tek yazman?n imkan? yok. Burada anlat?lmak istenen, T?rk ordusunun Sar?kam??’taki kayb?n? telafi etti?i ve kaybettiklerini fazlas?yla ald???d?r. Ve yenilginin ba? akt?r? nas?l Enver Pa?a ise, bu galibiyetlerin de ba? akt?r? odur. ?stelik, bunu, Birinci D?nya Sava??’n?n en kritik g?nlerinde ba?arm??t?r.
Sonu? olarak
Sar?kam?? Harekat?’n?n ?zerinden 80 y?l ge?ti. Bu yaz?, ne Sar?kam??’ta ya?anan ac?y? hafifletmek, ne de Enver Pa?a’y? aklamak niyetiyle yaz?ld?. Sadece, olaylara resmi tarihin penceresinden bak?lmad?, o kadar.
Evet, Sar?kam??’ta binlerce vatan evlad? ?ehit oldu. Kimi donarak, kimi vurularak. Ayn? evlatlar, di?er cephelerde de canlar?n? feda etmekten ?ekinmediler. Bu asil davran???n ?zerinden ideolojik hesaplar yap?p bir d?nemi veya baz? ki?ileri karalamak, merhametle ba?da?mayan bir davran?? bi?imi olacakt?r.
O d?nem, T?rk milletinin ?l?m kal?m y?llar?yd?. ?stelik; d??man hem say?, hem silah olarak ?st?nd?. Ve M?sl?manlara kar??, bitmek t?kenmek bilmeyen bir nefretle doluydular. Mesela, Trablusgarb ve ?evresinde T?rk ve Araplara kar?? sava?an General Nelson, bir mektubunda ??yle diyordu: "Ayaklananlar? yakmakta veya diri diri derilerini y?zmekte bizi serbest b?rakacak kanunlar ??kartmal?y?z. ??nk? i?imizde yanan intikam ate?i yaln?z idam etmekle s?nm?yor."
M?sl?manlar, i?te b?ylesi kin ve nefret ile kar?? kar??yayd?lar. Ve, ??yle ya da b?yle, bu nefret ?emberinden kurtulmay? ba?ard?lar. Birinci D?nya Sava?? s?ras?nda, Osmanl? Devleti’ne 6 milyon d??man askerinin sald?rd???n? d???nmek bile, insan?n t?ylerini diken diken etmeye yetiyor.
Dr. Ramazan Balc?’n?n deyimiyle; "Osmanl? Devleti, s?m?rgeci devletler gibi d?nyay? payla?mak i?in de?il, varl???n? s?rd?rebilmek ve ba??ms?zl???n? koruyabilmek i?in sava?m??t?r."
Sar?kam?? Harekat? da, bu d?rt y?ll?k s?recin ba?lang?c?yd?. Birinci D?nya Sava?? bitti?inde, sadece ???nc? Ordu ayakta kalm?? ve bu ordunun askerleri, Kurtulu? Sava??’n?n ?z?n? te?kil etmi?tir. ?arl?k Rusyas?’n?n ??kmesinde de, Do?u cephesinin ?nemli bir rol? vard?r. Zira Ruslar, Fevzi ?akmak’?n verdi?i rakamlara g?re, Do?u cephesinde 1,5 milyon asker kullanm??t?r.
Evet, Sar?kam?? Harekat?, bir dram de?il, bir kahramanl?k destan?d?r. Orada, sava? tarihinde benzeri g?r?lmemi? bir emre itaat ya?anm??t?r.
KAYNAKLAR
- Kaymakam ?erif Bey’in An?lar?, Arba Yay?nlar?
- Talat Pa?a’n?n An?lar?, ?? Bankas? K?lt?r Yay?nlar?
- Cemal Pa?a’n?n Hat?rat?, Arma Yay?nlar?
- Sar?kam??’tan Esarete, Tu?general Ziya Yerg?k’?n An?lar?, yay?na haz?rlayan: Sami ?nal, Remzi Kitabevi
- Enver Pa?a ve Sar?kam?? Harekat?, Ziya Nur Aksun, ?t?ken Yay?nlar?
- Tarihin Sar?kam?? Duru?mas?, Dr. Ramazan Balc?, Tarih D???nce Kitaplar?
- Osmanl? ?mparatorlu?u’nun ??k???, Joseph Pomiankowski, Kay?han Yay?nlar?
- Said Halim Pa?a, Buhranlar?m?z ve Son Eserleri, ?z Yay?nc?l?k
- Osmanl? ?mparatorlu?u’nda Alman N?fuzu, ?lber Ortayl?, ?leti?im Yay?nlar?
- Osmanl?’ya Dair, Bayram Alt?nta?, Ra?bet Yay?nlar?
- T?rkiye’nin Par?alanmas? ve ?ngiliz Politikas? [1900-1920], ?rg?n Yay?nevi
- Modernle?en T?rkiye’nin Tarihi, [1800-1980], Eric Jan Z?rcher, ?leti?im Yay?nlar?
- T?rkiye: ?mparatorluktan Cumhuriyete Ge?i? Ser?veni, Arnold J. Toynbee- Kenneth P. Kirkwood, Birey Yay?nlar?
- Fahreddin Pa?a’n?n Medine M?dafaas?, Feridun Kandemir, Ya?mur Yay?nlar?.
- Siyasal Tarih, Prof. Dr. Toktam?? Ate?, Bilgi ?niversitesi Yay?nlar?
- Osmanl?’n?n Son Y?llar?, A. L. Macfie, Kitap Yay?nevi
- T?rkiye 1915, Paul R. Krause, Heyamola Yay?nlar?
- Size ?lmeyi Emrediyorum, Birinci D?nya Sava??’nda Osmanl? Ordubu, Edward J. Erickson, Kitap Yay?nevi
- General Sami Sabit Karaman, ?stiklal M?cadelesi ve Enver Pa?a, Arma Yay?nlar?.
-B?TT?-
Not:Al?nt?d?r.