Edebiyat Nobeli’nin karar organ?: ?sve? Akademisi
?sve? Akademisi Daimi Sekreteri Horace Engdahl ile Akademi’nin edebiyat ?d?l? i?in kriterleri, ?al??ma y?ntemi ve Orhan Pamuk ?zerine ...
?sve? Akademisi, Frans?z Akademisi’ni ?rnek alan Kral III. Gustav taraf?ndan 1786’da kuruldu. Akademi, ?sve? Dili ve Edebiyat? ?zerine ara?t?rmalar yap?p s?zl?k haz?rl?yor. Akademi’nin ?al??malar?, ?yeler aras?ndan se?ilen daimi sekreter taraf?ndan y?nlendirilip, y?r?t?l?yor. Bug?nk? Daimi Sekreter Horace Engdahl, Akademi ?yeli?ine 1997’de se?ildi. Edebiyat tarihi ?zerine akademik kariyeri olan Horace Engdahl, 1999’dan beri daimi sekreterlik g?revini y?r?tmekte. Engdahl, 1990’larda Expressen ve daha sonra Dagens Nyheter’de edebiyat ele?tirileri yazd?. Edebiyat uzman? olan Engdahl, gazetelerde yazd??? dans ele?tirileriyle de ?n kazand?.
Gazetelerde Orhan Pamuk’un, ‘Masumiyet M?zesi’ ad?ndaki eserini bitirmekte oldu?unu okudum. Konusu ?stanbul’da ge?en bir a?k hikayesiymi?. “?stanbul’da A?k”. Gene ilgin? bir konu bulmu?. Bu konudaki tahminimi ilk kez sesli olarak size yap?yorum. Bu roman?n k?skan?l?k temeli ?zerine kurulaca??ndan eminim diyebilirim. Bu bir tahmin tabii. Ama Orhan Pamuk’u eserlerinden tan?d???m? san?yorum. Hangi konuyu i?lerse i?lesin derinde k?skan?l?k, her ?eye y?n veren gene de k?skan?l?k. ?imdi bu tahminde bulunduktan sonra beklemek bile ba?l? ba??na bir heyecan haline geldi... [Horace Engdahl]
Kurulu?undan bu yana edebiyat, dil ve tiyatro ?al??malar?n? ?d?llendiren Akademi, Alfred Nobel’in vasiyeti ?zerine 1901’den bu yana Nobel Edebiyat ?d?l?’n?n verilece?i yazar? belirleme g?revini de ?stlendi.
Akademi, ?m?r boyu g?rev yapmak ?zere se?ilen 18 ?yeden olu?uyor. Yazar, dil uzman? ve edebiyat uzmanlar? aras?ndan se?ilen ?yelerden ?lenlerin yerine yenisini, di?er ?yeler se?iyor. Herhangi bir nedenle Akademi ?al??malar?na kat?lmayan ?yelerin yerine yenisi se?ilemiyor. ?u anki ?yelerden yazar Kerstin Ekman ile Knut Ahlund, protesto amac?yla ?al??malara kat?lm?yorlar.
Nobel’in yaratt??? yank? ve edebiyat d?nyas?ndaki etkisi ?ok b?y?k. Parasal yan? m?, yoksa ?sve?’in imaj? m?, ya da ?sve? Akademisi’nin sayg?nl??? m?. Siz nas?l a??kl?yorsunuz?
Bu soruyu biz de kendi kendimize sormaktay?z. Somut bir yan?t bulmak zor. ?stelik Nobel Edebiyat ?d?l?’n?n ?neminin her y?l biraz daha artt???n? da g?r?yoruz. Para ?d?l? epey y?ksek say?l?r ama bu yeterli bir a??klama de?il. ?d?l T?reni ve ak?am geleneksel g?rkemli kutlaman?n da etkisi olmal?. D???n?n taa kuzeyde bir ?lkeye gelip ?ok ?zel t?renlere kat?l?p Kral’?n elinden bir alt?n madalya ve diploma al?yorsunuz. G?rsel ve manevi yan? mutlaka etkileyici. Ama belirleyici oldu?unu sanm?yorum.
Bence en ?nemli neden 1901’den beri ciddi bir ?ekilde s?r?yor olmas?. Elimde veri yok ama d?nyada bu kadar uzun s?redir devaml? olarak verilen ba?ka bir ?d?l oldu?unu sanm?yorum. Bu bak?mdan devaml?l???n otorite sa?lad???n? d???n?yorum.
Ayr?ca aralar?nda farkl?l?klar da olsa ?d?l sahiplerinin kalite ortalamas?n?n y?ksek olu?u da ciddiyet kazand?ran bir fakt?r olmal?. Tabii tart???labilir bir iki isim var mutlaka, ?te yandan 20. y?zy?l edebiyat??lar?ndan baz?lar?n?n ?d?llendirilmemi? olmas? ?z?c? ama gene de Nobel y?zy?l?n en otoriter edebiyat ?d?l? say?lmakta. Yazarlar da hakl? olarak b?yle bir ?d?l? kazanmak istiyor tabii. Hem parasal y?n? bir yazar i?in ?nemli say?labilir; daha da ?nemlisi Nobel’i kazanan, edebiyat tarihinin ilahlar?ndan biri oluyor.
Akademi’nin kriterleri...
Nobel Edebiyat ?d?l?’n? kazanan? belirleyen ?sve? Akademisi, Frans?z Akademisi’ni ?rnek alan Kral III. Gustav taraf?ndan 1786’da kuruldu.
5 Akademi ?yesinden olu?an ve ?? y?lda bir de?i?en Komite’nin, 200 isimden olu?an aday listesini 20 isme indirdi?ini ve bu 20 yazar?n da ?d?l verilebilecek d?zeyde oldu?unu ifade ediyorsunuz. Bu durumda kitaplar aras?nda k?yaslama yapabilecek baz? kriterleriniz olmal?.
Tabii ki baz? kriterler var. Genel olarak edebiyatta yenilik, ??tay? y?kseltme, dili zenginle?tirme gibi kriterlerden s?z edilir ama bunlar biraz soyut kal?yor. Alfred Nobel’in vasiyetnamesinde iki kriter yaz?l?. Birini yorumlamak ?ok zor. Di?eri de ?ok kolay.
Yorumlanmas? zor olan kriterde ‘idealist ?izgide en iyi yazana’ deniyor. Ama idealist nedir belirtmiyor. Y?z y?ld?r bu tart???l?yor.
?kinci kriterde ise adaylar?n ulusal kimli?ine bak?lmayaca?? belirtiliyor. Bunu da hem olumlu hem olumsuz olarak yorumlayabiliyoruz. ??nk? bir ?lkeyi bir dili te?vik amac?yla ?d?l veremiyoruz. Ama hi?bir aday da ulusal kimli?ine bak?l?p ne ?ncelik kazan?yor ne de d??lan?yor.
Benim kriterlerim de ??yle: Bir yazar?n ?d?llendirilmesi i?in en az ?? engeli a?mas? gerekir.
Birinci engel co?rafidir. Eser, yaz?lm?? oldu?u ortam?n d???nda da anla??lmal?d?r. Bir eser ne kadar ?st d?zeyde olursa olsun e?er yaz?ld??? ortam?n d???nda anla??lm?yorsa ?d?l alamaz. D?nya edebiyat? dedi?imizde eserin bir evrensel karakter ta??mas? gerekti?ini s?ylemek istiyoruz. Evrensel olmayan eserler ba?ka ?lkelerdeki okurlar i?in ?ok ?ey ifade etmez.
?kinci kriter, bir eserin ba?ka dillere ?evrilebilir olmas?d?r. Biz Akademi ?yeleri bir edebi eseri de?erlendirebilecek ?l??de toplam 10 dil biliyoruz. Ama d?nyada 4000’den fazla dil var. Yani eserlerin ?evrilebilir olmas? ?art. Ama her eser de ?evrilemez. ??nk? baz? kitaplar?n dili, kelime oyunlar? ?zerine kurulmu?tur. Kelimeler sanki belli ?zellikleri olan canl? varl?klar gibi. Kelimelerle konu birbirinden ayr?lam?yor. Yani c?mleyi de?i?tiremiyorsun. De?i?tirdi?in an b?t?n resim kayboluyor. B?yle bir yazar? ba?ka bir dile ?eviremezsin. ?rne?in ?sve?li Eric Beckman ?evrilmedi. Buna ?ok ?rnek var. ?zellikle ?airler. Bu durumda onlar? ?d?llendirmemiz imkans?z. Yani onlar daha start ?izgisinde bile yer alam?yorlar.
???nc? ve belki en ?nemli kriter eserin kronolojik bir mesafeyi a?abilme ?zelli?i. Yani yarat?ld??? zamandan ??k?p ba?ka bir zaman i?inde ya?ayacak ve ge?erli olacak. Ama biz akademide de?erlendirmelerimizi yaparken bu konuda pek bir bilgimiz yok. Bir ?ey s?yleyemiyoruz ??nk? yeni eserleri de?erlendiriyoruz. Ya?ayan yazarlara bak?yoruz. ??te burada i? tahminlere kal?yor. Acaba y?z y?l sonra da bu eser hala okunur mu? Buna inan?rsak ?d?l? hak ediyor demektir. Yani belirleyici olan bu oluyor.
??te s?z?n? etti?im ?? mesafeyi de a?abilen eserler ?d?llendirilmeye lay?k eserlerdir.
Y?lda bir kez ?d?l verilmesinden dolay? sizin ifadenizle ‘edebiyat?n eliti’ d?zeyinde ?ok say?da yazar bu ?ans? ka??r?yor. Hakk? yenen yazarlar oldu?unu d???nm?yor musunuz?
Asl?nda ?d?l kazananlar listesinde ismi olsayd? diye d???nd???m ?ok yazar var. Ama bunlar?n ?o?una ?d?l verilmesi imkans?zd?. ??nk? en ?nemli say?lan eserleri ?l?mlerinden sonra yay?nland?. ?rne?in Kafka ?ld???nde sadece birka? tane hikayesi biliniyordu. Romanlar? ve ?nemli eserleri ?l?m?nden sonra yay?nland?. Kafka’n?n varl??? bilinseydi bile ?d?llendirilmesi olanaks?zd?. Bu Proust i?in de, Rilke i?in de ge?erli. Ama akademinin ?d?llendirebilecekleri de vard?. ‘Neden verilmedi’ diye d???nd???m oluyor bazen. ?rne?in Virginia Woolf, 1940’lara kadar ya?ad?. En ?nemli eserlerini 1920’lerde verdi. Elli y?ll?k gizlilik s?resine g?re baz? isimleri sayabilirim. Aday listelerine bakt???m?zda Virginia Woolf’un ad?na rastlanm?yor. Hi? kimse aday olarak ?nermemi?. B?t?n bu y?llar boyunca bir tek ?ngiliz bile Virginia Woolf’u aday g?stermeyi d???nmemi?. Ayn? ?ey James Joyce i?in de s?z konusu. ?lkelerindeki edebiyat ?evreleri bu yazarlar? dikkate almam??lar. Bunu ?sve? Akademisi’nin yapmas? kolay olmazd?. Her ?eye ra?men s?z konusu olan yazar?n ?lkesindeki edebiyat ?evrelerinin g?r??lerini dinlemek zorundas?n. ?d?l verilebilecekler aras?nda Borges de vard?. Neden vermedikleri benim i?in bir muamma. Mikhail Sholokhov yerine Nobel ?d?l?’n?n Anna Ahmatova’ya verilmesi gerekirdi. Karen Blix de bence Nobel ?d?l?’n? hak eden yazarlardan biri.