15 May?s l919'da ?zmir'de ba?layan Yunan i?gali h?zla ilerlemi? 1921 y?l?nda b?t?n Bat? Anadolu'yu ve Trakya'y? i?ine alarak Ankara - Polatl? yak?nlar?na kadar yay?lm??t?. Ba?bu? Atat?rk'?n liderli?inde geli?en Milli M?cadele hareketi de da??n?k ve b?kk?n olan T?rk milletini yava? yava? bir araya getirmeyi ba?arm??, TBMM a??lm??, d?zenli orduya ge?ilmi? ve T?rk tarihinin en ?nemli meydan sava?lar?ndan biri olan ve T?rk milletinin kendi ?z yurdunda dirili?inin habercisi Sakarya sava?? ile Yunanl?lar Polatl? yak?nlar?ndan Eski?ehir - Afyon istikametine geri at?lm??lard?.
T?rklerin toparland???n? ve g??lendi?ini g?ren Yunanl?lar ve onlara destek veren ?ngilizler Eski?ehir - Afyon hatt?nda kalmaya karar vermi?ler ve bu hatt? B?y?k taarruza kadar ge?ecek l y?ll?k zaman i?ersinde ellerindeki b?t?n teknik imkanlarla tahkim ve takviye etmi?lerdi. Ne Yunanl?lar, ne ?ngilizler ne de di?erleri T?rklerden asla bir taarruz hareketi beklemiyorlard?. T?rk ayd?nlar?n?n, hatta T?rk subaylar?n?n ?o?u T?rk ordusunun bir taarruz harekat? yapamayaca?? kanaatindeydiler. T?rk ordusu, birka? k???k deneme d???nda 1683 Viyana bozgunundan beri hep savunmada kal?nm??, taarruz adeta unutulmu?tu. Ama her ihtimale kar?? Yunanl?lar s?z konusu hatta tahkimat yaparak hem g?venliklerini hem de Bat? Anadolu'daki kal?c?l?klar?n? garanti alt?na almak istediler. Yunanl?lar?n ger?ekle?tirdi?i savunma tesislerini gezen ve kontrol eden ?ngiliz askeri Uzmanlar ?u de?erlendirmede bulunurlar : "...T?rklerin bu savunma tesislerine sald?rmas?, boyunlar?n? kemente uzatmalar? demektir...; T?rkler bu tesisleri 6 ayda ge?ebilirlerse 1 g?nde ge?tik says?nlar...". Yunanl?lar?n ba?komutan? general Hac?anesti s?z konusu tesisleri tefti? ettikten sonra ?zmir'e d?n???nde bas?n mensuplar?na T?rk ordusunu ve T?rk ordusunun ba?komutan?n? k???msedi?ini g?stermek i?in ??yle yorum yapacakt?r : "...Cepheden geliyorum. Her taraf? dola?t?m. Mustafa Kemal ad?nda bir komutana rastlamad?m...".
Sakarya sava??ndan sonra siyasi yollarla kurtulu?u ger?ekle?tirme ?abalar?na a??rl?k veren T?rk ordusu ve Ba?bu? Atat?rk ise, bu ?abalar?n sonu?suz kalmas? ?zerine, 1683'ten beri b?y?k bir taarruza girmemi? olan ordumuzu Yunanl?lara son darbeyi indirecek bir sald?r? i?in haz?rlamaya ba?lad?. Temel yakla??m ?uydu : Yunanl?lar? ve ?ngilizleri ??phelendirmeden ?ok gizli bir ?ekilde ordumuz b?y?k bir taarruza haz?rlanacak ve bu taarruzla kesin zafer kazan?larak Anadolu i?galden kurtar?lacakt?. Taarruz plan? b?y?k bir gizlilik i?inde haz?rland?. Ba?bu? Atat?rk, Genelkurmay ba?kan? Fevzi Pa?a, Bat? cephesi komutan? ?smet Pa?a ve Bat? cephesindeki ordu komutanlar?n?n d???nda bu plandan haberdar olan yoktu. Gizlili?e tam anlam?yla riayet edildi. Ordumuz bu taarruz i?in personel, silah, cephane ve levaz?m a??s?ndan elden geldi?ince ve yine gizli bir ?ekilde haz?rland?. Sakarya sava??ndan sonra ge?en yakla??k 1 y?ll?k s?re bu haz?rl?klarla ge?mi?tir. Taarruzun s?klet merkezi Afyon olacakt?. Dolays?yla, di?er yerlerdeki, ?zellikle de Eski?ehir civar?ndaki kuvvetlerimizin b?y?k bir k?sm?n?n Afyon b?lgesine kayd?r?lmas? gerekiyordu. Bu ?ok zor bir i?ti. On binlerle ifade edebilece?imiz askeri birliklerimizi Yunan u?aklar?ndan gizleyerek ve Yunan ke?if kollar?na g?stermeden y?zlerce kilometre y?r?tecektik. G?nd?zleri Yunan u?aklar?n g?rmemesi m?mk?n de?ildi. Birlik aktar?m? geceleri ger?ekle?tirildi. Yunan ke?if kollar?n?n ve g?zc?lerinin durumu fark etmemesi i?in de atlar?n ayaklar?, arabalar?n tekerlekleri bezlerle, ?uvallarla sar?larak ses ??karmalar? ?nlenmeye ?al???ld?. Giden birlikleri gizlemek i?in, yerlerinde kalanlar ?al? s?p?rgeleriyle toz bulutlar? yaparak olay? gizlemeye ?al??t?lar.
Bu arada ?stanbul H?k?meti temel politika olarak "tam teslimiyet" i se?mi?ti. Bat?l?lara, ?zellikle ?ngilizlere tabi olur, onlar?n her istedi?ini yerine getirirsek, onlar?n devleti kurtaraca?? kanaati vard? ?stanbul'da. Bu millet, bu devlet art?k sava?amaz, sava?sa da kazanamazd?. D?nya sava??nda bitmi?, t?kenmi?ti. O halde yap?lmas? gereken galip devletlerin istediklerini yapmak, onlara boyun e?mekti.
Bu durum ve ?artlar alt?nda Ba?bu? Atat?rk ve arkada?lar?, bir yandan kurtulu? konusunda acele eden TBMM'yi teskin ederek, di?er yandan ?ngiliz ve Yunanl?lar? hem de d?nya kamuoyunu ??phelendirmeden haz?rl?klar?n? tamamlad?lar. T?rk ordusunun as?l plan?, bask?n ?eklindeki bir taarruzla Afyon cephesinde Yunan savunma tesislerini yarmak, Yunan ordusunun ?zmir'le temas?n? kesip ku?atarak yok etmekti. TBMM taarruz haz?rl?klar?ndan haberdard? ama ne zaman ve nas?l taarruz edilece?i konusunda hi?bir bilgiye sahip de?ildi. Ba?bu? Atat?rk Ankara bas?n?na ?ankaya k??k?nde ?ay partileri verdi?i ilanlar?n? verirken, asl?nda taarruz planlamas?n? tamamlam?? ve Ankara'dan ayr?larak Konya -Ak?ehir ?zerinden Afyon - Koca tepe s?rtlar?na varm??t?. Ve o tarihten itibaren Ankara'n?n her yerle, b?t?n d?nya ile telsiz, mektup gibi her t?rl? haberle?mesi yasaklanm??t?. Taarruzun sonuna kadar kimse net olarak ne olup bitti?ini anlayamayacakt?.
26 A?ustos 1922 g?n? saat 05.30'da T?rk top?ular?n?n ate?i ile T?rklerin geciken B?y?k Taarruzu ba?layacak ve arkas?ndan Piyadelerimizin kalk??t??? h?cumla Yunan ordusu neye u?rad???n? ?a??racak ve 1 y?l u?ra?arak haz?rlad??? savunma tesislerinin 30 saat gibi k?sa bir zamanda a??ld???n? g?recek ve 27 A?ustos g?n? ??leye do?ru geriye ka?maya ba?layacakt?. Ancak d??man?n gerisinde de T?rk ordusu vard?. Fahrettin Pa?an?n kahraman s?varileri, ge?ilemez olarak d???n?ld??? i?in tedbir al?nmas?na l?zum g?r?lmeyen Ah?r da?lar?n? beklenmedik bir ?ekilde ve b?y?k fedakarl?k ve kahramanl?klarla a?arak Yunan ordusunun arkas?n? ?evireceklerdi. 30 A?ustos 1922'de T?rk?n kararl?l??? ve vatan?n? savunma azmi kar??s?nda tutunamayan Yunan kuvvetlerinin bir k?sm?, yeni atanan ba? komutanlar? ile birlikte esir olacak, bir k?sm? da ?uursuzca ve korkak?a ge?tikleri yerleri yak?p y?karak, sivil ve savunmas?z halk? kad?n ?oluk- ?ocuk demeden ?ld?rerek ?zmir'e do?ru ka?maya ba?layacaklard?. ??te o zaman Ba?bu? Atat?rk hem Yunan ordular? Ba? komutan? k?stah general Hac?anesti'ye "...Hac?anesti ! Neredesin ? Gel de ordular?n? kurtar ! ..." diye ba??rarak hak etti?i cevab? verecekti. Ba?bu? Atat?rk T?rk ordular?na yeni hedefi de g?sterecekti: "...Ordular ! ?lk hedefiniz Akdeniz'dir . ?leri !..." Ege'ye o y?llarda Akdeniz deniliyordu. Bu emri alan T?rk ordusu b?y?k bir heyecan ve co?kuyla ?zmir'e ko?uyor, ko?muyor adeta u?uyordu. 9 Eyl?l 1922'de T?rk ordusu ?zmir'e girmi? ve 18 Eyl?l 1922'de esir olanlar?n d???nda Anadolu'da Yunan askeri kalmam??, kurtulu? ger?ekle?mi?ti. Afyon, ?zmir, Bursa U?ak... b?t?n Bat? Anadolu 2 - 3 y?l katland??? Yunan esaretinden, Yunan i?galinden kurtulmu?tu.
Ba?bu? Atat?rk:
''Ordumuz ihtiya?lar?n? ve eksiklerini tamamlamak ?zere bulunuyordu. Ben, daha Haziran ortalar?nda taarruza karar vermi?tim. Bu karar?m? yaln?z Cephe Komutan? ile Genelkurmay Ba?kan? ve Mill? Savunma Bakan? biliyorlard?. Bildirdi?im tarihlerde bir geziyi vesile ederek ?zmit - Adapazar? y?n?ne hareket etti?im zaman, Ankara'da Genelkurmay Ba?kan? Fevzi Pa?a Hazretleri'yle g?r??t?kten sonra, o zaman Mill? Savunma Bakan? bulunan Kaz?m Pa?a Hazretleri'ni Sar?k?y istasyonuna kadar birlikte g?t?rerek, oraya davet etti?im Cephe Komutan? ?smet Pa?a Hazretleri'yle birlikte, taarruz i?in gerekli haz?rl?klar?n s?r'atle tamamlanmas? ile ilgili kararlar ald?k.
Efendiler, art?k B?y?k Taarruz'dan s?z a?ma s?ras? geldi. Bilirsiniz ki, Sakarya Meydan Muharebesi'nden sonra, d??man ordusu b?y?k ve kuvvetli bir grupla Afyonkarahisar - Dumlup?nar aras?nda bulunuyordu. Bir ba?ka kuvvetli grubuyla da Eski?ehir b?lgesindeydi. Bu iki grup aras?nda yedek kuvvetleri vard?. Sa? kanad?n?, Menderes dolaylar?nda bulundurdu?u kuvvetlerle, sol kanad?n? da ?znik G?l?'n?n kuzey ve g?neyindeki kuvvetleriyle koruyordu. Denilebilir ki, d??man cephesi, Marmara'dan Menderes'e kadar uzan?yordu. D??man ordusunun te?kil?t?, ?? kolordu ve baz? m?stakil birliklerin mevcudu da ?? t?meni bulmaktayd?. Biz, Bat? Cephesi'ndeki kuvvetlerimizi iki ordu halinde te?kil?tland?rm?? ve d?zenlemi?tik. Bundan ba?ka, do?rudan do?ruya cepheye ba?l? te?kil?t?m?z da vard?. Bizim b?t?n birliklerimiz on sekiz t?men idi. Bundan ba?ka ?? t?menli bir s?vari kolordumuz ve daha zay?f mevcutlu iki s?vari t?menimiz vard?. Te?kil?t? biribirinden farkl? olan iki d??man ordusu biribiriyle kar??la?t?r?l?rsa, her iki taraf?n insan ve t?fek kuvvetleri, a?a?? yukar? biribirine denk bulunuyordu. Yaln?z, Yunan ordusu, d?nyan?n h?r ve kendisini destekleyen sanayiine dayand??? i?in, makineli t?fek, top, u?ak, ta??t, ceph?ne ve teknik malzeme bak?m?ndan daha ?st?n durumdayd?. Di?er taraftan bizim ordumuz s?vari say?s? y?n?nden daha ?st?n bulunuyordu.
1'?NC? ORDU KOMUTANI AL? ?HSAN PA?A'NIN YARATTI?I DURUM
Burada, s?ras? gelmi?ken bir noktay? belirtmeliyim. Ordular?m?zdan birinin, 2' nci Ordu'nun komutan? bug?n Asker? ??ra ?yelerinden olan ?evki Pa?a Hazretleri idi. 1' inci Ordumuzun komutas?n? Malta'dan gelmi? olan ?hsan Pa?a 'ya vermi?tik. ?hsan Pa?a 'n?n, kendisini Divan-? Harbe kadar g?t?ren yersiz ve davran??lar?ndan dolay?, ordu komutanl???ndan uzakla?t?r?lmas? gerekti. Ger?ekten, Ali ?hsan Pa?a; ordunun disiplinini ve genel y?netimini bir ??kmaza sokacak ?ekilde hareket etti. ?rnek olarak, ordusundaki ast komutanlarda, ?st komutanlara kar?? itaatsizlik edecek durumlar yaratt?.
S?z geli?i, ambarlar?n?n mevcudunu g?nlerce haber vermeyerek ve haber verdirmeyerek genel yiyecek s?k?nt?s?n?n ?ekildi?i bir s?rada, ans?z?n ambarlar?n?n bo?ald???n? ve a?l?k tehlikesi bulundu?unu bildirdi.
Ast komutanlar?, ?stlerine kar?? itaatsizli?e ve g?revlerini yapmamaya k??k?rtma ve bu davran??lar? destekleme gibi tutumlar? yan?nda, ordunun emirlere uyma ve g?rev duygusuyla oynayacak kadar entrikac? bir yarat?l??ta oldu?u kanaatini de uyand?rd?.
Ali ?hsan Pa?a 'n?n bilinen, kendisine has ?zelliklerinden ba?l?calar? ?unlard? :
En k???k birliklere kadar b?t?n ordusuna, ?nemli ?nemsiz her i?in ve her karar?n ancak kendisi taraf?ndan verilece?ini telkin ederek b?t?n ordusunda yaln?z kendisinin kudret sahibi oldu?unu zannettirmek. B?y?klerinden daha ?st?n oldu?unu herkese ispatlamak d???ncesine kap?lmak. Gerek resm? i? gerek ?zel davran?? bak?m?ndan b?y?klerinin itibarlar?n? d???rmeye ?al??mak. Sava? a??s?ndan tedbirde yerindelik ve sinirde sa?laml?k y?nleriyle kendisini deneme f?rsat? bulunmam?? olmakla birlikte, bu hususta anla??lan karakteri ?uydu :
Herhangi bir ba?ar?s?zl??? mutlaka ast?na veya ?st?ne y?kleme yolunu her zaman d???nmesi. ?hsan Pa?a, yumu?ak ve nazik davran??lardan ?ok, sert ve resmi davran??la i? yapt?rmay? gerekli bulur.
Ali ?hsan Pa?a 'n?n huyu ve ahl?k? konusunda, kendisinin kurmay ba?kan? iken ?ekilmek zorunda kalan Yarbay Halit Bey'in (Sonradan Kastamonu Milletvekili olmu?tur) Bat? Cephesi Komutanl???'na verdi?i 20 Ocak 1922 tarihli resm? bir raporunun baz? b?l?mlerini oldu?u gibi bilginize sunaca??m. Halit Bey, Birinci D?nya Sava??'nda, Irak'ta da Ali ?hsan Pa?a ile birlikte bulunmu?tu. S?z?n? etti?im raporda ?u c?mleler vard?r :
" ----------------------------------------------------------
Komutan?m Ali ?hsan Pa?a 'n?n geldi?i g?nden beri ast komutanlar?n haysiyetini ve g?rev yapma iste?ini k?racak davran??lar i?inde bulunmas? ve yap?lan yaz??malardan anla??lm?? olaca?? ?zere Cephe Komutanl???'na kar?? astlara hissettirecek derecede yak???ks?z bir haberle?me kap?s? a?mas?, benlik kokusu hissedilen d???nce yar???na giri?mesi, d?nyan?n de?er verdi?i ve sayg? duydu?u cephe kararg?h?n?n n?fuzunu azaltmak istedi?ini anlat?r bir davran?? tarz?n? benimsemi? olmas?, beni cidd? olarak d???nd?rd? ve ?zd?. Davran??lar?n? elimden geldi?i kadar de?i?tirmeye ?al??t?m. Fakat yine b?y?k bir fark g?remedim.
.-----------------------------------------------------------Akl?nda yer etmi? bencillik hastal???, ?n yapma h?rs?, a??r? k?skan?l?k ve sonsuz bir bencilli??in etkisiyle ba? olmak istedi?i, davran??lar?ndan ve ast komutanlar yaninda s?yledigi biribirine d???r?c? s?zlerden anla??l?yordu. 11' nci T?men Komutan? istifam? i?ittikten sonra, bana gizli bir konu?mada :
Ali ?hsan Pa?a ' n?n Malta'da iken kurtulmas? i?in Ferit Pa?a ' ya mektuplar yazd???n? ve ?ngiliz mandas?n? kabul etmek i?in kendi kar??s?nda saatlerce a??ktan a???a konu?malar ve tart??malar yapt???n? s?yledi. Ali ?hsan Pa?a 'n?n davran??lar?na bakarak, bu s?zleri dikkat ?ekici buldum.." Astlardan gelen baz? evrak? cepheye, cepheden geleni astlara oldu?u gibi g?ndererek kar??l?kl? g?ven duygularm? sarsma ?eklindeki davran??lan da ayr?ca dikkati ?ekmektedir. S?z geli?i : ?eyhelvan da??n?n d??man eline ge?i?i ile ilgili yaz??malar?n oldu?u gibi 2 nci Kolordu'ya, 5 inci Kolordu'dan yaz?lan baz? raporlar?n da aynen cepheye yaz?lmas? gibi. Buna ra?men, s?z konusu olay?n sorumlulu?unu 5' inci Kolordu Komutan?'na y?klemesi ve kendisinden cepheye ?ik?yette bulunmas? ?mirlik niteli?i ile ba?da?t?r?lamaz, Tevhid-i Efk?r gazetesinde yay?nlatt??? h?t?ralar? aras?nda, Ate?kes Anla?mas? tarihinden bir g?n ?nce, Musul g?neyinde, ?arkat'ta esir olan Dicle Grubu nun esirlik sebebini yaln?z o zaman grup komutan? olan (?imdi Do?u Cephesi nde T?men Komutan? imi?) Yarbay ?smail Hakk? Bey' in ?zerine atmas? da bu karakterinin delilidir. Dicle Grubu 7, 9, 43, 18 ve 22 nci Alaylarla Avc? Alay?ndan olu?mu?tur. Bunlardan ba?ka ayr?ca 5' inci T?men'den 13 ve 14' ?nc? Alaylar da par?a par?a esir verildi. Ate?kes Anla?mas?'ndan bir g?n ?nce 13.000 ki?inin esir verilmesi, 50 kadar topun kayb?, ger?ekte kendisinin ?artlara ve duruma uygun olmayarak verdi?i bir emir y?z?ndendir. ??te bu durum Musul ilinin kaybedilmesine yol a?t?, Halbuki, ate?kes anla?mas? yap?laca?? belliydi. Gruba, Keyare mevziine ?ekilmek i?in direktif verilseydi, ?ngilizler gruba tesir etmek ??yle dursun yenemezlerdi bile. Bu gruba 5' inci T?men de kat?labilirdi. Ate?kes anla?mas? yap?ld??? zaman, esir olan sekiz piyade alay? elde bulunur ve Musul da bizde kal?rd?, Fakat sefil bir d???nce mant??a galebe ?aIm??t?r.
H?t?ralar?nda, Dicle boyundaki b?t?n ba?an ve Townshend' in esir al?nmas? ?erefi, kendisine m?ledilmi?tir.... , Her ba?ar?y? kendisine aitmi? gibi g?steren yay?nlar yapt?rmaktan maksad?, kamuoyunu aldatarak ??hret ve mevki kazanmakt?r. ?nl? adamlarm h?t?ralar?n? yay?nlamak, millette ?v?nme duygular?n? canl? tutar ve gereklidir de, ancak, tarihin sorumlu tutaca?? kimselerin hareketlerini ?v?n?lecek ?eyler aras?nda saymak tarihi lekeler ve gelecek nesilleri yanl?? d???ncelere s?r?kler.
General Marshalli '?n :
Yanz? ?lene kadar Musul'u terk ediniz; aksi halde sava? esirisiniz, emri ald??? zaman o b?y?kl?k taslayan Pa?a Hazretleri Sincar ??l?n? ge?erek Nusaybin'egitmek i?in General Marshall'dan resmi bir yaz? ile kendisini koruyacak iki z?rhl? otomobil istedi ve bunlar?n koruyuculu?unda A?ir Bey ' le (?imdiki Milli Savunma Bakan? M?ste?ar Yard?mc?s? A?ir Pa?a ' d?r) beni Musul'da b?rakarak Nusaybin'e gitti. A?iretler aras?nda h?k?metin manevi otoritesini de k?rd?. Bu durumu g?renlerin vicdan? s?zlad?. Zaho yoluyla, koruyucusuz gidebilirdi veya s?vari alarak ??lden ge?ebilirdi. Halep'te ?ngiliz generalinden ?ahs? i?in ?zel tren istedi ve yolda hakarete u?ramamas? i?in muhaf?z bulundurulmas?n? istemeyi de unutmad?. Gerekti?inde hayat?n?n ve rahat?n?n korunmas? i?in milli ?erefi unutan pa?a Hazretleri'nin ahl?k?na ?rnek olmak ?zere yukandaki olaylar? dile getirdim..... Eski komutan?ma ho? g?r?nmedim.??nk? h?rs?na hizmet etmedim ve dalkavuklu?unu yapmad?m." Millete, Mill? Ordu'yukuran ve millete zaferler kazand?ranb?y?k komutanlar gibiasil ruhlu, iyi niyetli k?lavuzlar, komutanlar gerekir. Orduda birlik ve uyumun bozulmas?na, g?rev a?k?n?n zay?flamas?na ?al??anlar, d?hi de olsalar zararl? birer ?ahsiyettirIer. Ben, ?ekilen emekleri bildi?im, giri?ilen kutsal m?cadelede ba?ar?ya ula?may? istedi?im i?in, k?t? niyetli olmad???ma ve ??kar g?zetmedi?ime namusum ve mukaddesat?m ?zerine yemin ederek bunlar? anlatmaya c?r'et ettim. ?ran'da, Kafkas a'da uzun s?re yaverli?ini yapan (?imdi Birinci Ordu harekat ?ube m?d?r?)Binba?? C e m i l B e y son g?nlerde bana :" ?yi ki Ali ?hsan Pa?a , Mill? M?cadele'nin ba?lang?c?nda Anadolu'da bulunmad?. Malta'da bulundu?u iyi oldu. Aksi halde, hi? ??phe yok ki, ayk?r? bir yol tutard? dedi. Pa?a'n?n nas?l bir insan oldu?unu ?ok iyi bilen C e m i l B e y , pek do?ru s?ylemi?tir... Ulu Tanr?'dan k?? uykusuna yatm?? y?lana g?ne? g?stermesin dile?inde bulunurum.
Efendiler, Ali ?hsan Pa?a, Meclis'teki muhalifler grup ileri gelenleri ile de temas ve haberle?melerde bulunuyordu. Kendisinin komutanl???na son verilerek, hakk?nda kanun? i?leme devam edilmek ?zere Mill? Savunma Bakanl??? emrine verilmesini onaylad???m. 18 Haziran 1922 g?n?n?n ertesinde, yani 19 Haziran tarihinde, o zaman T?rkiye B?y?k Millet Meclisi ?kinci Ba?kan? bulunan Rauf Bey'den, makina ba??nda, ?hsan Pa?a ile ilgisini g?sterir bir ?ifreli telgraf alm??t?m. Yeri gelince bu telgraf? da bilginize sunmu?tum. O g?nlerde Adapazar?, ?zmit taraflar?nda gezide bulunuyordum. Rauf Bey telgraf?nda diyordu ki : 1' inci Ordu Komutan? Ali ?hsan Pa?a' n?n g?revden al?narak Divan-? Harbe verilmek ?zere Konya'ya g?nderildi?ine dair Meclis ?evrelerinde dedikodulara yol a?an bir s?ylenti vard?r.
Efendiler, bir komutan?n g?revden al?nmas?, g?reve tayini veya asker? mahkemeye verilmesi i?leminin ?zerinden bir g?n bile ge?meden, Meclis'?e dedikodu olabilecek bir s?ylenti haline gelmesi ve Meclis ?kinci Ba?kan?'n?n bu olayla, benden a??klama isteyecek kadar yak?ndan ilgilenmesi dikkat ?ekici de?il midir? Rauf Bey'e taraf?ndan gereken cevap verildi.1' inci Ordu Komutanl??? bir s?re vek?letle idare edildi. Fakat birinin asil olarak tayini gerekiyordu. Moskova Sefirli?i'nden d?nm?? olan Fuat Pa?a'n?n 1' inci Ordu Komutanl???'n? kabul edip etmeyece?i konusunda d???ncesini almak istedim. Anlad?m ki, cephe komutanl??? yapm?? oldu?undan, cephe komutan?n?n emrine girmek istemiyor. Mill? Savunma Bakan? bulunan Kaz?m Pa?a vas?tas?yla 1' inci Ordu Komutanl???'n?, Refet Pa?a'ya teklif ettirdim. Kabul etmemi?. Nihayet, o tarihlerde kay?ts?z ?arts?z cephe emrine girerek g?rev yapaca??n? s?yleyen ve a??kta bulunan Nurettin Pa?a'y? 1' inci Ordu Komutanl???'na getirdik.
TAARRUZ PLANIMIZIN ANA ??ZG?LER?
Efendiler, d??man ordusunun cephe ve te?kil?t durumu ile, ona kar?? Bat? Cephesi'ndeki kuvvetlerimizin esas olarak iki ordu halinde kurulup d?zenlenmi? oldu?unu s?ylemi?tim. ?teden beri tasarlam?? oldu?umuz taarruz pl?n?m?z?n ana ?izgilerini de arz edeyim :
D???nd???m?z, ordular?m?z?n ana kuvvetlerini d??man cephesinin bir kanad?nda ve m?mk?n oldu?u kadar d?? kanad?nda toplayarak, bir imha meydan muharebesi vermekti. Bunun i?in elveri?li buldu?umuz durum, ana kuvvetlerimizi, d??man?n Afyonkarahisar yak?nlar?nda bulunan sa? kanat grubu, g?neyinde ve Akar?ay ile Dumlup?nar hizas?na kadar olan alanlarda toplamakt?. D??man?n en hassas ve ?nemli noktas? oras?yd?. ?abuk ve kesin sonu? almak, d??man? bu kanad?ndan vurmakla m?mk?nd?.
Bat? Cephesi Komutan? ?smet Pa?a ve Genelkurmay Ba?kan? Fevzi Pa?a, bu bak?mdan gerekti?i gibi bizzat incelemeler yapm??lard?. Hareket ve taarruz pl?n?m?z ?ok ?nceden tespit edilmi?ti.
Konya'ya gelmi? olan General Townshend'in iste?i ?zerine, kendisiyle g?r??mek i?in, Ankara'dan hareket ederek 23 Temmuz 1922 ak?am? Bat? Cephesi Kararg?h?'n?n bulundu?u Ak?ehir'e gittim. Sava? pl?n? ?zerinde g?r???rken Genelkurmay Ba?kan?'n?n da kat?lmas?n? uygun bulduk. Ben, 24 Temmuzda Konya'ya gittim. 27'sinde tekrar Ak?ehir'e gelmi?ti. 27/28 Temmuz gecesi birlikte yapt???m?z g?r??me sonunda, tespit edilmi? olan pl?n gere?ince taarruz etmek ?zere, 15 A?ustosa kadar b?t?n haz?rl?klar?n tamamlanmas?na ?al??may? kararla?t?rd?k.
28 Temmuz 1922 g?n? ??leden sonra yapt?r?Ian bir futbol ma??n? seyretmek bahanesiyle ordu komutanlar? ve baz? kolordu komutanlar? Ak?ehir'e ?a?r?ld?. 28/29 Temmuz gecesi genel olarak komutanlar?n taarruzla ilgili g?r??lerini ald?m. 30 Temmuz 1922 g?n? Genelkurmay Ba?kan? ve Bat? Cephesi Komutan? ile yeniden g?r??erek tarruzun ?eklini ve ayr?nt?lar?n? tespit ettik. Ankarara'dan ?a??rd???m?z Mill? Savunma Bakan? Kaz?m Pa?a da 1 A?ustos 1922 ??leden sonra Eski?ehir'e geldi. Ordu haz?rl???n?n tamamlanmas?nda Mill? Savunma Bakanl???'na d??en i?ler tespit edildi.
TAARRUZA HAZIRLIK EMR?
Ordunun haz?rl?klar?n?n tamamlanmas?n? ve taarruzun bir an ?nce yap?lmas?n? emrettikten sonra tekrar Ankara'ya d?nd?m. Bat? Cephesi Komutan?, 6 A?ustos 1922'de ordular?na gizli olarak taarruza haz?rl?k emri verdi. Genelkurmay Ba?kan? ve Mill? Savunma Bakan? Pa?alar da Ankara'ya d?nd?ler.
Efendiler, taarruz i?in yeniden cepheye gitmeden ?nce, Ankara'da yap?lmas? gereken baz? i?ler vard?. Daha taarruz emri verdi?imi Bakanlar Kurulu'na da a??k?a bildirmemi?tim. Art?k onlara recm? olarak haber verme zaman? gelmi?ti. Yapt???m?z bir toplant?da i? ve d?? durumlarla ordunun durumunu g?r???p tart??t?ktan sonra, taarruz konusunda Bakanlar Kurulu ile g?r?? birli?ine vard?k.
?nemli bir konu daha vard?. Muhalifler ordunun ??r?d???nden, k?p?rdayacak durumda olmad???ndan, b?yle karanl?k ve belirsizlik i?inde beklemenin sonucunun fel?ketten ibaret olaca?? yolundaki propagandalar?na alabildi?ine h?z vermi?lerdi. Ger?i, Meclis'te bu d???nce ak?m?n?n b?rakt??? yank?lar, zaten d??manlardan fazlas?yla gizlemek istedi?im taarruz bak?m?ndan yararl?yd?. Fakat bu olumsuz propaganda en yak?n ve en inanm?? kimseler ?zerinde bile k?t? etkisini g?stermeye ba?lam??, onlarda da karars?zl?klar uyand?rm??t?. Onlar? da yak?nda yapaca??m taarruz konusunda ve alt? yedi g?n i?inde d??man?n ana kuvvetlerini yenece?ime olan g?venim hususunda ayd?nlatmay? ve yat??t?rmay? gerekli buldum. Bunu da yapt?ktan sonra Ankara'dan ayr?ld?m. Genelkurmay Ba?kan? benden ?nce 13 A?ustos 1922'de cepheye gitmi?ti.
Ben birka? g?n sonra hareket ettim. Hareketimi belirli birka? ki?i d???nda b?t?n Ankara'dan gizledim. Benim Ankara'dan ayr?laca??m? bilenler, burada imi?im gibi davranacaklard?. Hatt? gazetelerde benim ?ankaya'da ?ay ziyafeti verdi?imi de il?n edeceklerdi. Bunu ??phesiz o vakitler i?itmi?sinizdir. Trenle hareket etmedim. Bir gece otomobille Tuz ??l? ?zerinden Konya'ya gittim. Konya'ya hareketimi telgrafla orada kimseye bildirmedi?im gibi, Konya'ya var?r varmaz telgrafhaneyi kontrol alt?na ald?rarak Konya'da bulundu?umun da hi?bir yere bildirilmemesini sa?lad?m. 20 A?ustos 1922 g?n? ??leden sonra saat 16.00'da Bat? Cephesi Kararg?h?'nda yani Ak?ehir'de bulunuyordum. K?sa bir g?r??meden sonra 26 A?ustos 1922 sabah? d??mana tarruz i?in Cephe Komutan?'na emir verdim.
26 A?USTOS 1922 TAARRUZ EMR?
20/21 A?ustos 1922 gecesi 1' inci ve 2' nci Ordu Komutanlar?n? da Cephe Kararg?h?na ?a??rd?m. Genelkurmay Ba?kan? ile Cephe Komutan?n? da yan?mda bulundurarak, taarruzun nas?l yap?laca??n? harita ?zerinde k?sa bir sava? oyunu ?eklinde a??klad?ktan sonra, Cephe Komutan?'na o g?nvermi? oldu?um emri tekrarlad?m. Komutanlar harekete ge?tiler. Taarruzumuz, strateji ve ayn? zamanda bir taktik bask?n halinde y?r?t?lecekti. Bunun ger?ekle?tirilebilmesi i?in de kuvvetlerin y???nak ve haz?rl?klar?n?n gizli kalmas?na ?nem vermek gerekiyordu. Bu sebeple b?t?n y?r?y??ler gece yap?lacak, birlikler g?nd?zleri k?ylerde ve a?a?l?klar alt?nda dinleneceklerdi. Taarruz b?lgesinde, yollar?n d?zeltilmesi v.b.?al??malarla d??man?n dikkatini ?ekmemek i?in di?er baz? b?lgelerdide benzeri yan?lt?c? hareketlerde bulunulacakt?.
24 A?ustos 1922'de kararg?h?m?z? Ak?ehir'den, taarruz cephesi gerisindeki ?uhut kasabas?na getirttik, 25 A?ustos 1922 sabah? da ?uhut'tan sava?? idare etti?imiz Kocatepe'nin g?neybat?s?ndaki ?ad?rl? ordug?ha naklettik. 26 A?ustos sabah? Kocatepe'de haz?r bulunuyorduk.Sabah saat 5.30'da top?u ate?imizle taarruz ba?lad?
BA?KOMUTAN SAVA?I
Efendiler, 26/27 A?ustos g?nlerinde, yani iki g?n i?inde, d??man?n Karahisar'?n g?neyinde 50 ve do?usunda 20, 30 kilometre uzunlu?undaki m?stahkem cephelerini d???rd?k. Yenilen d??man ordusunun b?t?n kuvvetlerini, 30 A?ustosa kadar Asl?hanlar y?resinde ku?att?k. 30 A?ustosta yapt???m?z sava? sonunda (buna Ba?komutan Muharebesi ad? verilmi?tir),d??man?n ana kuvvetlerini yok ettik ve esir ald?k. D??man ordusunun Ba?komutanl???n? yapan General Trikopis de esirler aras?na girdi.Demek ki, tasarlad???m?z kesin sonu?, be? g?nde al?nm?? oldu. 31 A?ustos 1922 g?n? ordular?m?z ana kuvvetleriyle ?zmir'e do?ru yol al?rken ,di?er birlikleriyle de d??man?n Eski?ehir de kuzeyinde bulunan kuvvetlerini yenmek ?zere ilerliyorlard?.
ATE?KES TEKL?F?
Efendiler, Ba?komutan Sava??'n?n sonuna kadar her g?n b?y?k ba?ar?larla geli?en taarruzumuzu,resm? bildirilerde pek ?nemsiz harek?ttan ibaret g?steriyorduk. Maksad?m?z, durumu m?mk?n oldu?u kadar d?nyadan gizlemekti. ??nk?,d??man ordusunu tamamen yok edece?imizden emindik. Bunu anlay?p,d??man ordusunu fel?ketten kurtarmak isteyeceklerin yeni te?ebb?slerine meydan vermemeyi uygun g?rm??t?k. Ger?ekten, bizim hareketimizi sezdikleri zaman ve taarruzumuzun arkas?ndan bize ba?vuranlar olmu?tur. ?rnek olarak, biz taarruza devam etti?imiz s?rada, Bakanlar Kurulu Ba?kan? olan Rauf Bey'den, Ate?kes konusunda ?stanbul'dan haber geldi?ini bildiren 4 Eyl?l 1922 tarihli bir telgraf alm??t?m.Verdi?im cevap aynen ??yledir :
Tel. Makama ?zel 5.9.1922
Bakanlar Kurulu Ba?kanl?g?
Y?ksek Kat?na
Anadolu'daki Yunan ordusu kesin olarak yenilgiye u?rat?lm??t?r. Yunan ordusunun art?k yeniden cidd? bir direni?te bulunmas?na ihtimal yoktur. Anadolui?in herhangi bir g?r??meye gerek kalmam??t?r. Ate?kes ancak Trakya i?in s?zkonusu olabilir. Bu bak?mdan Eyl?l?n onuna kadar do?rudan do?ruya Yunan H?k?meti veyahut Ingiltere vas?tas?yla, h?k?metimize resmen ba?vurdu?u takdirde, a?a??daki ?artlar ileri s?r?lerek cevap verilmelidir. Bu tarihten, yani Eyl?l?n onundan sonra yap?lacak ba?vurmaya verilecek cevap ba?ka t?rl? olabilir. Bu takdirde durum bana ayr?ca bildirilmelidir :
1- Ate?kes Anla?mas? tarihinden ba?layarak on be? g?n i?inde Trakya,1914 s?n?rlar?na kadar kay?ts?z ?arts?z T?rkiye B?y?k Millet Meclisi H?k?meti'nin sivil memurlar?na ve asker? kuvvetlerine teslim edilmi? bulunacakt?r.
2 - Yunanistan'daki esirlerimiz on be? g?n i?inde ?zmir, Band?rma ve ?zmit limanlar?nda bize teslim edilecektir.
3 - Yunan H?k?meti, Yunan ordusunun ?? bu?uk y?ldan beri Anadolu'da yapt??? ve yapmakta oldu?u tahribat? tamir etmeyi ?imdiden taahh?t edecektir.
B?y?k Millet Meclisi Ba?kan?
Ba?komutan
Mustafa Kemal
ORDULARIMIZ ?ZM?R RIHTIMINDA ?LK VERD???M HEDEFE, AKDEN?Z'E ULA?TILAR
Do?rudan do?ruya bana g?nderilen bir telsiz telgrafta da, ?zmir'deki ?til?f Devletleri konsoloslar?na benimle g?r??melerde bulunma yetkisinin verildi?i bildirilerek, onlarla hangi g?n ve nerede bulu?abilece?im soruluyordu. Buna verdi?im cevapta da, 9 Eyl?l 1922'de Kemalpa?a'da g?r??ebilece?imizi bildirmi?tim. Ger?ekten de, s?z verdi?im g?n, ben Kemalpa?a'da bulundum. Fakat g?r??me isteyenler orada de?ildi. ??nk? ordular?m?z, ?zmir r?ht?m?nda ilk verdi?im hedefe,, Akdeniz'e ula?m?? bulunuyorlard?.
Sayg?de?er Efendiler, Afyonkarahisar - Dumlup?nar Meydan Muharebesini ve ondan sonra d??man ordusunu tamamiyle yok eden veya esir eden ve k?l?? art?klar?n? Akdeniz'e, Marmara'ya d?ken harek?t?m?z? a??klay?c? ve vas?fland?r?c? s?z s?ylemeyi gereksiz sayar?m.
Her safhas?yla d???n?lm??, haz?rlanm??, idare edilmi? ve zaferle sonu?land?r?lm?? olan bu harek?t T?rk ordusunun, T?rk subay ve komuta hey'etinin y?ksek kudret ve kahramanl???n? tarihe bir kere daha ge?iren muazzam bir eserdir.
Bu eser, T?rk milletinin h?rriyet ve istikl?l d???ncesinin ?l?ms?z bir ?bidesidir. Bu eseri yaratan bir milletin evl?d?, bir ordun??n ba?komutan? oldu?umdan, mutluluk ve bahtiyarl???m sonsuzdur.
Efendiler, i?te ?imdi diplomasi alan?na ge?ebiliriz. Ger?i, ordumuzun zafere ula?aca??ndan ?mitsiz olduklar? i?in, bu meseleyi daha ?nce diplomasi yoluyla ??z?me ba?lama kanaat ve iddias?nda olanlar?, dediklerini yapma hususunda biraz fazlaca bekletmi? oldum. Bununla birlikte, sonunda benim de diplomasi alan?nda cidd? olarak ?aba harcad???m? g?rerek memnun olmalar? gerekirdi. B?yle olup olmad???n? g?rece?iz.
Ordular?m?z, ?zmir ve Bursa'y? geri ald?ktan sonra, Trakya'y? da Yunan ordusundan kurtarmak i?in ?stanbul ve ?anakkale do?rultusunda y?r?y??lerine devam ederken, ?ngilizlerin o zamanki ba?bakan? bulunan Lloyd George, fiilen harbe karar vermi? bir tav?rla ve yard?mc? birlikler g?nderilmesi iste?iyle dominyonlara m?racaat etmi?. Yaln?z, ondan sonra olup bitenlere bak?l?rsa LIoyd George'un iste?inin yerine getirilmedi?ini kabul etmek gerekir.
?T?LAF DEVLETLER?N?N 23 EYL?L 1922 TAR?HL? ATE?KES TEKL?F?
Bu s?ralarda, ?stanbul'da Frans?z Fevkal?de Komiseri bulunan General Pelle benimle g?r??mek ?zere ?zmir'e geldi diye adland?rd??? bir b?lgeye, ordular?m?z?n girmemesinin yerinde olaca??n? tavsiye eti. Mill? h?k?metimizin b?yle bir b?lge tan?mad???n?, Trakya'y? da kurtarmad?k?a ordular?m?z?n durdurulmas?na imk?n olmad???n? s?yledi. General Pelle, bana,M?sy? Franklin Bouillin 'un benimle g?r??mek ?zere gelmek istedi?ini bildiren, kendisine ?ekilmi? ?zel bir telgraf?n? g?sterdi.Kendisini ?zmir'de kabul edece?imi s?yledim. M?sy? Franklin Bouillon, bir Frans?z harp gemisiyle ?zmir'e geldi. Frans?z H?k?meti ad?na ,?ngiliz ve ?talyan H?k?metlerinin de uygun g?rmeleri ?zerine, benimle g?r??meler yapmaya geldi?ini s?yledi. Biz Franklin Bouillon'la g?r???rken, ?til?f Devletleri D??i?leri Bakanlar? imzas?n? ta??yan 23 Eyl?l 1922 tarihli bir nota geldi. Bu notada iki ?nemli nokta yer al?yordu. Bunlardan biri asker? harek?t?n durdurulmas?yla di?eri de Bar?? Konferans?'yla ilgiliydi.
Biz, Rumeli'de Do?u Trakya'y? mill? s?n?rlar?m?za kadar tamamen almad?k?a asker? hareketten vazge?emezdik. Ancak, yurdumuzun bu b?lgesinden d??man birlikleri ??kar?ld??? takdirde b?yle bir harekete devam etmeye kendili?inden gerek kalmayacakt?. Bu notada, Venedik veya ba?ka bir ?ehirde toplanacak olan ?ngiliz, Frans?z, ?t?lyan, Japon, Romen,S?rp - H?rvat - Sloven Devleti ile Yunanistan'?n da ?a?r?Iaca?? bir konferansa, delegelerimizi g?ndermeyi kabul edip etmeyece?imiz sorulmakla birlikte, g?r??meler s?ras?nda Bo?azlardaki tarafs?z b?lgelere bizden asker g?nderilmemesi ?art?yla, Edirne dahil olmak ?zere Meri?'e kadar Trakya'n?n bize iadesi ile ilgili talebimizin olumlu kar??lanaca?? bildiriliyordu.
Notada, bo?azlardan, az?nl?klardan ve Milletler Cemiyeti'ne girmemizden de s?z ediliyordu.
Konferans?n toplanmas?ndan ?nce, Yunan birliklerinin, ?til?f Devletleri komutanlar?n?n ?izerkleri bir hatt?n gerisine ?ekilmesi i?in, ?til?f Devletleri'nin n?fuzunu kullanaca??na s?z verilmekte ve bu konuda g?r???lmek ?zere Mudanya veya ?zmit'te bir toplant? yap?lmas? teklif edilmekteydi.''
Ba?bu? Atat?rk (Nutuk)
Afyonkarahisar Kocatepe’de verilen emirle ba?layan B?y?k Taarruz sonucu bozguna u?rayan d??man askerleri, b?y?k kay?plar vererek geri ?ekilmeye ba?lad?lar. ?zmir’de d??man?n denize d?k?lmesinin ard?ndan ?tilaf Devletleri T?rk direni?i kar??s?nda bozguna u?rad? ate?kes teklif etti.
26 A?ustos 1922 sabah? verilen B?y?k Taarruz emri, T?rklerin kaderini de?i?tirerek, yap?lan anla?malar sonras?nda T?rkiye Cumhuriyeti’nin bug?nk? s?n?rlar?n?n ?izilmesini ve T?rk hakimiyetinin tesis edilmesini sa?lam??t?r.
Ba?bu? Atat?rk ve bu kutlu T?rk direni?inde sava?an; sivil asker, kad?n erkek, gen? ya?l? b?t?n kahramanlar?m?z? sayg? ve minnetle an?yoruz.
T?RK ?NT?KAM B?RL??? TE?K?LATI
--ALINTIDIR--
T?rklerin toparland???n? ve g??lendi?ini g?ren Yunanl?lar ve onlara destek veren ?ngilizler Eski?ehir - Afyon hatt?nda kalmaya karar vermi?ler ve bu hatt? B?y?k taarruza kadar ge?ecek l y?ll?k zaman i?ersinde ellerindeki b?t?n teknik imkanlarla tahkim ve takviye etmi?lerdi. Ne Yunanl?lar, ne ?ngilizler ne de di?erleri T?rklerden asla bir taarruz hareketi beklemiyorlard?. T?rk ayd?nlar?n?n, hatta T?rk subaylar?n?n ?o?u T?rk ordusunun bir taarruz harekat? yapamayaca?? kanaatindeydiler. T?rk ordusu, birka? k???k deneme d???nda 1683 Viyana bozgunundan beri hep savunmada kal?nm??, taarruz adeta unutulmu?tu. Ama her ihtimale kar?? Yunanl?lar s?z konusu hatta tahkimat yaparak hem g?venliklerini hem de Bat? Anadolu'daki kal?c?l?klar?n? garanti alt?na almak istediler. Yunanl?lar?n ger?ekle?tirdi?i savunma tesislerini gezen ve kontrol eden ?ngiliz askeri Uzmanlar ?u de?erlendirmede bulunurlar : "...T?rklerin bu savunma tesislerine sald?rmas?, boyunlar?n? kemente uzatmalar? demektir...; T?rkler bu tesisleri 6 ayda ge?ebilirlerse 1 g?nde ge?tik says?nlar...". Yunanl?lar?n ba?komutan? general Hac?anesti s?z konusu tesisleri tefti? ettikten sonra ?zmir'e d?n???nde bas?n mensuplar?na T?rk ordusunu ve T?rk ordusunun ba?komutan?n? k???msedi?ini g?stermek i?in ??yle yorum yapacakt?r : "...Cepheden geliyorum. Her taraf? dola?t?m. Mustafa Kemal ad?nda bir komutana rastlamad?m...".
Sakarya sava??ndan sonra siyasi yollarla kurtulu?u ger?ekle?tirme ?abalar?na a??rl?k veren T?rk ordusu ve Ba?bu? Atat?rk ise, bu ?abalar?n sonu?suz kalmas? ?zerine, 1683'ten beri b?y?k bir taarruza girmemi? olan ordumuzu Yunanl?lara son darbeyi indirecek bir sald?r? i?in haz?rlamaya ba?lad?. Temel yakla??m ?uydu : Yunanl?lar? ve ?ngilizleri ??phelendirmeden ?ok gizli bir ?ekilde ordumuz b?y?k bir taarruza haz?rlanacak ve bu taarruzla kesin zafer kazan?larak Anadolu i?galden kurtar?lacakt?. Taarruz plan? b?y?k bir gizlilik i?inde haz?rland?. Ba?bu? Atat?rk, Genelkurmay ba?kan? Fevzi Pa?a, Bat? cephesi komutan? ?smet Pa?a ve Bat? cephesindeki ordu komutanlar?n?n d???nda bu plandan haberdar olan yoktu. Gizlili?e tam anlam?yla riayet edildi. Ordumuz bu taarruz i?in personel, silah, cephane ve levaz?m a??s?ndan elden geldi?ince ve yine gizli bir ?ekilde haz?rland?. Sakarya sava??ndan sonra ge?en yakla??k 1 y?ll?k s?re bu haz?rl?klarla ge?mi?tir. Taarruzun s?klet merkezi Afyon olacakt?. Dolays?yla, di?er yerlerdeki, ?zellikle de Eski?ehir civar?ndaki kuvvetlerimizin b?y?k bir k?sm?n?n Afyon b?lgesine kayd?r?lmas? gerekiyordu. Bu ?ok zor bir i?ti. On binlerle ifade edebilece?imiz askeri birliklerimizi Yunan u?aklar?ndan gizleyerek ve Yunan ke?if kollar?na g?stermeden y?zlerce kilometre y?r?tecektik. G?nd?zleri Yunan u?aklar?n g?rmemesi m?mk?n de?ildi. Birlik aktar?m? geceleri ger?ekle?tirildi. Yunan ke?if kollar?n?n ve g?zc?lerinin durumu fark etmemesi i?in de atlar?n ayaklar?, arabalar?n tekerlekleri bezlerle, ?uvallarla sar?larak ses ??karmalar? ?nlenmeye ?al???ld?. Giden birlikleri gizlemek i?in, yerlerinde kalanlar ?al? s?p?rgeleriyle toz bulutlar? yaparak olay? gizlemeye ?al??t?lar.
Bu arada ?stanbul H?k?meti temel politika olarak "tam teslimiyet" i se?mi?ti. Bat?l?lara, ?zellikle ?ngilizlere tabi olur, onlar?n her istedi?ini yerine getirirsek, onlar?n devleti kurtaraca?? kanaati vard? ?stanbul'da. Bu millet, bu devlet art?k sava?amaz, sava?sa da kazanamazd?. D?nya sava??nda bitmi?, t?kenmi?ti. O halde yap?lmas? gereken galip devletlerin istediklerini yapmak, onlara boyun e?mekti.
Bu durum ve ?artlar alt?nda Ba?bu? Atat?rk ve arkada?lar?, bir yandan kurtulu? konusunda acele eden TBMM'yi teskin ederek, di?er yandan ?ngiliz ve Yunanl?lar? hem de d?nya kamuoyunu ??phelendirmeden haz?rl?klar?n? tamamlad?lar. T?rk ordusunun as?l plan?, bask?n ?eklindeki bir taarruzla Afyon cephesinde Yunan savunma tesislerini yarmak, Yunan ordusunun ?zmir'le temas?n? kesip ku?atarak yok etmekti. TBMM taarruz haz?rl?klar?ndan haberdard? ama ne zaman ve nas?l taarruz edilece?i konusunda hi?bir bilgiye sahip de?ildi. Ba?bu? Atat?rk Ankara bas?n?na ?ankaya k??k?nde ?ay partileri verdi?i ilanlar?n? verirken, asl?nda taarruz planlamas?n? tamamlam?? ve Ankara'dan ayr?larak Konya -Ak?ehir ?zerinden Afyon - Koca tepe s?rtlar?na varm??t?. Ve o tarihten itibaren Ankara'n?n her yerle, b?t?n d?nya ile telsiz, mektup gibi her t?rl? haberle?mesi yasaklanm??t?. Taarruzun sonuna kadar kimse net olarak ne olup bitti?ini anlayamayacakt?.
26 A?ustos 1922 g?n? saat 05.30'da T?rk top?ular?n?n ate?i ile T?rklerin geciken B?y?k Taarruzu ba?layacak ve arkas?ndan Piyadelerimizin kalk??t??? h?cumla Yunan ordusu neye u?rad???n? ?a??racak ve 1 y?l u?ra?arak haz?rlad??? savunma tesislerinin 30 saat gibi k?sa bir zamanda a??ld???n? g?recek ve 27 A?ustos g?n? ??leye do?ru geriye ka?maya ba?layacakt?. Ancak d??man?n gerisinde de T?rk ordusu vard?. Fahrettin Pa?an?n kahraman s?varileri, ge?ilemez olarak d???n?ld??? i?in tedbir al?nmas?na l?zum g?r?lmeyen Ah?r da?lar?n? beklenmedik bir ?ekilde ve b?y?k fedakarl?k ve kahramanl?klarla a?arak Yunan ordusunun arkas?n? ?evireceklerdi. 30 A?ustos 1922'de T?rk?n kararl?l??? ve vatan?n? savunma azmi kar??s?nda tutunamayan Yunan kuvvetlerinin bir k?sm?, yeni atanan ba? komutanlar? ile birlikte esir olacak, bir k?sm? da ?uursuzca ve korkak?a ge?tikleri yerleri yak?p y?karak, sivil ve savunmas?z halk? kad?n ?oluk- ?ocuk demeden ?ld?rerek ?zmir'e do?ru ka?maya ba?layacaklard?. ??te o zaman Ba?bu? Atat?rk hem Yunan ordular? Ba? komutan? k?stah general Hac?anesti'ye "...Hac?anesti ! Neredesin ? Gel de ordular?n? kurtar ! ..." diye ba??rarak hak etti?i cevab? verecekti. Ba?bu? Atat?rk T?rk ordular?na yeni hedefi de g?sterecekti: "...Ordular ! ?lk hedefiniz Akdeniz'dir . ?leri !..." Ege'ye o y?llarda Akdeniz deniliyordu. Bu emri alan T?rk ordusu b?y?k bir heyecan ve co?kuyla ?zmir'e ko?uyor, ko?muyor adeta u?uyordu. 9 Eyl?l 1922'de T?rk ordusu ?zmir'e girmi? ve 18 Eyl?l 1922'de esir olanlar?n d???nda Anadolu'da Yunan askeri kalmam??, kurtulu? ger?ekle?mi?ti. Afyon, ?zmir, Bursa U?ak... b?t?n Bat? Anadolu 2 - 3 y?l katland??? Yunan esaretinden, Yunan i?galinden kurtulmu?tu.
Ba?bu? Atat?rk:
''Ordumuz ihtiya?lar?n? ve eksiklerini tamamlamak ?zere bulunuyordu. Ben, daha Haziran ortalar?nda taarruza karar vermi?tim. Bu karar?m? yaln?z Cephe Komutan? ile Genelkurmay Ba?kan? ve Mill? Savunma Bakan? biliyorlard?. Bildirdi?im tarihlerde bir geziyi vesile ederek ?zmit - Adapazar? y?n?ne hareket etti?im zaman, Ankara'da Genelkurmay Ba?kan? Fevzi Pa?a Hazretleri'yle g?r??t?kten sonra, o zaman Mill? Savunma Bakan? bulunan Kaz?m Pa?a Hazretleri'ni Sar?k?y istasyonuna kadar birlikte g?t?rerek, oraya davet etti?im Cephe Komutan? ?smet Pa?a Hazretleri'yle birlikte, taarruz i?in gerekli haz?rl?klar?n s?r'atle tamamlanmas? ile ilgili kararlar ald?k.
Efendiler, art?k B?y?k Taarruz'dan s?z a?ma s?ras? geldi. Bilirsiniz ki, Sakarya Meydan Muharebesi'nden sonra, d??man ordusu b?y?k ve kuvvetli bir grupla Afyonkarahisar - Dumlup?nar aras?nda bulunuyordu. Bir ba?ka kuvvetli grubuyla da Eski?ehir b?lgesindeydi. Bu iki grup aras?nda yedek kuvvetleri vard?. Sa? kanad?n?, Menderes dolaylar?nda bulundurdu?u kuvvetlerle, sol kanad?n? da ?znik G?l?'n?n kuzey ve g?neyindeki kuvvetleriyle koruyordu. Denilebilir ki, d??man cephesi, Marmara'dan Menderes'e kadar uzan?yordu. D??man ordusunun te?kil?t?, ?? kolordu ve baz? m?stakil birliklerin mevcudu da ?? t?meni bulmaktayd?. Biz, Bat? Cephesi'ndeki kuvvetlerimizi iki ordu halinde te?kil?tland?rm?? ve d?zenlemi?tik. Bundan ba?ka, do?rudan do?ruya cepheye ba?l? te?kil?t?m?z da vard?. Bizim b?t?n birliklerimiz on sekiz t?men idi. Bundan ba?ka ?? t?menli bir s?vari kolordumuz ve daha zay?f mevcutlu iki s?vari t?menimiz vard?. Te?kil?t? biribirinden farkl? olan iki d??man ordusu biribiriyle kar??la?t?r?l?rsa, her iki taraf?n insan ve t?fek kuvvetleri, a?a?? yukar? biribirine denk bulunuyordu. Yaln?z, Yunan ordusu, d?nyan?n h?r ve kendisini destekleyen sanayiine dayand??? i?in, makineli t?fek, top, u?ak, ta??t, ceph?ne ve teknik malzeme bak?m?ndan daha ?st?n durumdayd?. Di?er taraftan bizim ordumuz s?vari say?s? y?n?nden daha ?st?n bulunuyordu.
1'?NC? ORDU KOMUTANI AL? ?HSAN PA?A'NIN YARATTI?I DURUM
Burada, s?ras? gelmi?ken bir noktay? belirtmeliyim. Ordular?m?zdan birinin, 2' nci Ordu'nun komutan? bug?n Asker? ??ra ?yelerinden olan ?evki Pa?a Hazretleri idi. 1' inci Ordumuzun komutas?n? Malta'dan gelmi? olan ?hsan Pa?a 'ya vermi?tik. ?hsan Pa?a 'n?n, kendisini Divan-? Harbe kadar g?t?ren yersiz ve davran??lar?ndan dolay?, ordu komutanl???ndan uzakla?t?r?lmas? gerekti. Ger?ekten, Ali ?hsan Pa?a; ordunun disiplinini ve genel y?netimini bir ??kmaza sokacak ?ekilde hareket etti. ?rnek olarak, ordusundaki ast komutanlarda, ?st komutanlara kar?? itaatsizlik edecek durumlar yaratt?.
S?z geli?i, ambarlar?n?n mevcudunu g?nlerce haber vermeyerek ve haber verdirmeyerek genel yiyecek s?k?nt?s?n?n ?ekildi?i bir s?rada, ans?z?n ambarlar?n?n bo?ald???n? ve a?l?k tehlikesi bulundu?unu bildirdi.
Ast komutanlar?, ?stlerine kar?? itaatsizli?e ve g?revlerini yapmamaya k??k?rtma ve bu davran??lar? destekleme gibi tutumlar? yan?nda, ordunun emirlere uyma ve g?rev duygusuyla oynayacak kadar entrikac? bir yarat?l??ta oldu?u kanaatini de uyand?rd?.
Ali ?hsan Pa?a 'n?n bilinen, kendisine has ?zelliklerinden ba?l?calar? ?unlard? :
En k???k birliklere kadar b?t?n ordusuna, ?nemli ?nemsiz her i?in ve her karar?n ancak kendisi taraf?ndan verilece?ini telkin ederek b?t?n ordusunda yaln?z kendisinin kudret sahibi oldu?unu zannettirmek. B?y?klerinden daha ?st?n oldu?unu herkese ispatlamak d???ncesine kap?lmak. Gerek resm? i? gerek ?zel davran?? bak?m?ndan b?y?klerinin itibarlar?n? d???rmeye ?al??mak. Sava? a??s?ndan tedbirde yerindelik ve sinirde sa?laml?k y?nleriyle kendisini deneme f?rsat? bulunmam?? olmakla birlikte, bu hususta anla??lan karakteri ?uydu :
Herhangi bir ba?ar?s?zl??? mutlaka ast?na veya ?st?ne y?kleme yolunu her zaman d???nmesi. ?hsan Pa?a, yumu?ak ve nazik davran??lardan ?ok, sert ve resmi davran??la i? yapt?rmay? gerekli bulur.
Ali ?hsan Pa?a 'n?n huyu ve ahl?k? konusunda, kendisinin kurmay ba?kan? iken ?ekilmek zorunda kalan Yarbay Halit Bey'in (Sonradan Kastamonu Milletvekili olmu?tur) Bat? Cephesi Komutanl???'na verdi?i 20 Ocak 1922 tarihli resm? bir raporunun baz? b?l?mlerini oldu?u gibi bilginize sunaca??m. Halit Bey, Birinci D?nya Sava??'nda, Irak'ta da Ali ?hsan Pa?a ile birlikte bulunmu?tu. S?z?n? etti?im raporda ?u c?mleler vard?r :
" ----------------------------------------------------------
Komutan?m Ali ?hsan Pa?a 'n?n geldi?i g?nden beri ast komutanlar?n haysiyetini ve g?rev yapma iste?ini k?racak davran??lar i?inde bulunmas? ve yap?lan yaz??malardan anla??lm?? olaca?? ?zere Cephe Komutanl???'na kar?? astlara hissettirecek derecede yak???ks?z bir haberle?me kap?s? a?mas?, benlik kokusu hissedilen d???nce yar???na giri?mesi, d?nyan?n de?er verdi?i ve sayg? duydu?u cephe kararg?h?n?n n?fuzunu azaltmak istedi?ini anlat?r bir davran?? tarz?n? benimsemi? olmas?, beni cidd? olarak d???nd?rd? ve ?zd?. Davran??lar?n? elimden geldi?i kadar de?i?tirmeye ?al??t?m. Fakat yine b?y?k bir fark g?remedim.
.-----------------------------------------------------------Akl?nda yer etmi? bencillik hastal???, ?n yapma h?rs?, a??r? k?skan?l?k ve sonsuz bir bencilli??in etkisiyle ba? olmak istedi?i, davran??lar?ndan ve ast komutanlar yaninda s?yledigi biribirine d???r?c? s?zlerden anla??l?yordu. 11' nci T?men Komutan? istifam? i?ittikten sonra, bana gizli bir konu?mada :
Ali ?hsan Pa?a ' n?n Malta'da iken kurtulmas? i?in Ferit Pa?a ' ya mektuplar yazd???n? ve ?ngiliz mandas?n? kabul etmek i?in kendi kar??s?nda saatlerce a??ktan a???a konu?malar ve tart??malar yapt???n? s?yledi. Ali ?hsan Pa?a 'n?n davran??lar?na bakarak, bu s?zleri dikkat ?ekici buldum.." Astlardan gelen baz? evrak? cepheye, cepheden geleni astlara oldu?u gibi g?ndererek kar??l?kl? g?ven duygularm? sarsma ?eklindeki davran??lan da ayr?ca dikkati ?ekmektedir. S?z geli?i : ?eyhelvan da??n?n d??man eline ge?i?i ile ilgili yaz??malar?n oldu?u gibi 2 nci Kolordu'ya, 5 inci Kolordu'dan yaz?lan baz? raporlar?n da aynen cepheye yaz?lmas? gibi. Buna ra?men, s?z konusu olay?n sorumlulu?unu 5' inci Kolordu Komutan?'na y?klemesi ve kendisinden cepheye ?ik?yette bulunmas? ?mirlik niteli?i ile ba?da?t?r?lamaz, Tevhid-i Efk?r gazetesinde yay?nlatt??? h?t?ralar? aras?nda, Ate?kes Anla?mas? tarihinden bir g?n ?nce, Musul g?neyinde, ?arkat'ta esir olan Dicle Grubu nun esirlik sebebini yaln?z o zaman grup komutan? olan (?imdi Do?u Cephesi nde T?men Komutan? imi?) Yarbay ?smail Hakk? Bey' in ?zerine atmas? da bu karakterinin delilidir. Dicle Grubu 7, 9, 43, 18 ve 22 nci Alaylarla Avc? Alay?ndan olu?mu?tur. Bunlardan ba?ka ayr?ca 5' inci T?men'den 13 ve 14' ?nc? Alaylar da par?a par?a esir verildi. Ate?kes Anla?mas?'ndan bir g?n ?nce 13.000 ki?inin esir verilmesi, 50 kadar topun kayb?, ger?ekte kendisinin ?artlara ve duruma uygun olmayarak verdi?i bir emir y?z?ndendir. ??te bu durum Musul ilinin kaybedilmesine yol a?t?, Halbuki, ate?kes anla?mas? yap?laca?? belliydi. Gruba, Keyare mevziine ?ekilmek i?in direktif verilseydi, ?ngilizler gruba tesir etmek ??yle dursun yenemezlerdi bile. Bu gruba 5' inci T?men de kat?labilirdi. Ate?kes anla?mas? yap?ld??? zaman, esir olan sekiz piyade alay? elde bulunur ve Musul da bizde kal?rd?, Fakat sefil bir d???nce mant??a galebe ?aIm??t?r.
H?t?ralar?nda, Dicle boyundaki b?t?n ba?an ve Townshend' in esir al?nmas? ?erefi, kendisine m?ledilmi?tir.... , Her ba?ar?y? kendisine aitmi? gibi g?steren yay?nlar yapt?rmaktan maksad?, kamuoyunu aldatarak ??hret ve mevki kazanmakt?r. ?nl? adamlarm h?t?ralar?n? yay?nlamak, millette ?v?nme duygular?n? canl? tutar ve gereklidir de, ancak, tarihin sorumlu tutaca?? kimselerin hareketlerini ?v?n?lecek ?eyler aras?nda saymak tarihi lekeler ve gelecek nesilleri yanl?? d???ncelere s?r?kler.
General Marshalli '?n :
Yanz? ?lene kadar Musul'u terk ediniz; aksi halde sava? esirisiniz, emri ald??? zaman o b?y?kl?k taslayan Pa?a Hazretleri Sincar ??l?n? ge?erek Nusaybin'egitmek i?in General Marshall'dan resmi bir yaz? ile kendisini koruyacak iki z?rhl? otomobil istedi ve bunlar?n koruyuculu?unda A?ir Bey ' le (?imdiki Milli Savunma Bakan? M?ste?ar Yard?mc?s? A?ir Pa?a ' d?r) beni Musul'da b?rakarak Nusaybin'e gitti. A?iretler aras?nda h?k?metin manevi otoritesini de k?rd?. Bu durumu g?renlerin vicdan? s?zlad?. Zaho yoluyla, koruyucusuz gidebilirdi veya s?vari alarak ??lden ge?ebilirdi. Halep'te ?ngiliz generalinden ?ahs? i?in ?zel tren istedi ve yolda hakarete u?ramamas? i?in muhaf?z bulundurulmas?n? istemeyi de unutmad?. Gerekti?inde hayat?n?n ve rahat?n?n korunmas? i?in milli ?erefi unutan pa?a Hazretleri'nin ahl?k?na ?rnek olmak ?zere yukandaki olaylar? dile getirdim..... Eski komutan?ma ho? g?r?nmedim.??nk? h?rs?na hizmet etmedim ve dalkavuklu?unu yapmad?m." Millete, Mill? Ordu'yukuran ve millete zaferler kazand?ranb?y?k komutanlar gibiasil ruhlu, iyi niyetli k?lavuzlar, komutanlar gerekir. Orduda birlik ve uyumun bozulmas?na, g?rev a?k?n?n zay?flamas?na ?al??anlar, d?hi de olsalar zararl? birer ?ahsiyettirIer. Ben, ?ekilen emekleri bildi?im, giri?ilen kutsal m?cadelede ba?ar?ya ula?may? istedi?im i?in, k?t? niyetli olmad???ma ve ??kar g?zetmedi?ime namusum ve mukaddesat?m ?zerine yemin ederek bunlar? anlatmaya c?r'et ettim. ?ran'da, Kafkas a'da uzun s?re yaverli?ini yapan (?imdi Birinci Ordu harekat ?ube m?d?r?)Binba?? C e m i l B e y son g?nlerde bana :" ?yi ki Ali ?hsan Pa?a , Mill? M?cadele'nin ba?lang?c?nda Anadolu'da bulunmad?. Malta'da bulundu?u iyi oldu. Aksi halde, hi? ??phe yok ki, ayk?r? bir yol tutard? dedi. Pa?a'n?n nas?l bir insan oldu?unu ?ok iyi bilen C e m i l B e y , pek do?ru s?ylemi?tir... Ulu Tanr?'dan k?? uykusuna yatm?? y?lana g?ne? g?stermesin dile?inde bulunurum.
Efendiler, Ali ?hsan Pa?a, Meclis'teki muhalifler grup ileri gelenleri ile de temas ve haberle?melerde bulunuyordu. Kendisinin komutanl???na son verilerek, hakk?nda kanun? i?leme devam edilmek ?zere Mill? Savunma Bakanl??? emrine verilmesini onaylad???m. 18 Haziran 1922 g?n?n?n ertesinde, yani 19 Haziran tarihinde, o zaman T?rkiye B?y?k Millet Meclisi ?kinci Ba?kan? bulunan Rauf Bey'den, makina ba??nda, ?hsan Pa?a ile ilgisini g?sterir bir ?ifreli telgraf alm??t?m. Yeri gelince bu telgraf? da bilginize sunmu?tum. O g?nlerde Adapazar?, ?zmit taraflar?nda gezide bulunuyordum. Rauf Bey telgraf?nda diyordu ki : 1' inci Ordu Komutan? Ali ?hsan Pa?a' n?n g?revden al?narak Divan-? Harbe verilmek ?zere Konya'ya g?nderildi?ine dair Meclis ?evrelerinde dedikodulara yol a?an bir s?ylenti vard?r.
Efendiler, bir komutan?n g?revden al?nmas?, g?reve tayini veya asker? mahkemeye verilmesi i?leminin ?zerinden bir g?n bile ge?meden, Meclis'?e dedikodu olabilecek bir s?ylenti haline gelmesi ve Meclis ?kinci Ba?kan?'n?n bu olayla, benden a??klama isteyecek kadar yak?ndan ilgilenmesi dikkat ?ekici de?il midir? Rauf Bey'e taraf?ndan gereken cevap verildi.1' inci Ordu Komutanl??? bir s?re vek?letle idare edildi. Fakat birinin asil olarak tayini gerekiyordu. Moskova Sefirli?i'nden d?nm?? olan Fuat Pa?a'n?n 1' inci Ordu Komutanl???'n? kabul edip etmeyece?i konusunda d???ncesini almak istedim. Anlad?m ki, cephe komutanl??? yapm?? oldu?undan, cephe komutan?n?n emrine girmek istemiyor. Mill? Savunma Bakan? bulunan Kaz?m Pa?a vas?tas?yla 1' inci Ordu Komutanl???'n?, Refet Pa?a'ya teklif ettirdim. Kabul etmemi?. Nihayet, o tarihlerde kay?ts?z ?arts?z cephe emrine girerek g?rev yapaca??n? s?yleyen ve a??kta bulunan Nurettin Pa?a'y? 1' inci Ordu Komutanl???'na getirdik.
TAARRUZ PLANIMIZIN ANA ??ZG?LER?
Efendiler, d??man ordusunun cephe ve te?kil?t durumu ile, ona kar?? Bat? Cephesi'ndeki kuvvetlerimizin esas olarak iki ordu halinde kurulup d?zenlenmi? oldu?unu s?ylemi?tim. ?teden beri tasarlam?? oldu?umuz taarruz pl?n?m?z?n ana ?izgilerini de arz edeyim :
D???nd???m?z, ordular?m?z?n ana kuvvetlerini d??man cephesinin bir kanad?nda ve m?mk?n oldu?u kadar d?? kanad?nda toplayarak, bir imha meydan muharebesi vermekti. Bunun i?in elveri?li buldu?umuz durum, ana kuvvetlerimizi, d??man?n Afyonkarahisar yak?nlar?nda bulunan sa? kanat grubu, g?neyinde ve Akar?ay ile Dumlup?nar hizas?na kadar olan alanlarda toplamakt?. D??man?n en hassas ve ?nemli noktas? oras?yd?. ?abuk ve kesin sonu? almak, d??man? bu kanad?ndan vurmakla m?mk?nd?.
Bat? Cephesi Komutan? ?smet Pa?a ve Genelkurmay Ba?kan? Fevzi Pa?a, bu bak?mdan gerekti?i gibi bizzat incelemeler yapm??lard?. Hareket ve taarruz pl?n?m?z ?ok ?nceden tespit edilmi?ti.
Konya'ya gelmi? olan General Townshend'in iste?i ?zerine, kendisiyle g?r??mek i?in, Ankara'dan hareket ederek 23 Temmuz 1922 ak?am? Bat? Cephesi Kararg?h?'n?n bulundu?u Ak?ehir'e gittim. Sava? pl?n? ?zerinde g?r???rken Genelkurmay Ba?kan?'n?n da kat?lmas?n? uygun bulduk. Ben, 24 Temmuzda Konya'ya gittim. 27'sinde tekrar Ak?ehir'e gelmi?ti. 27/28 Temmuz gecesi birlikte yapt???m?z g?r??me sonunda, tespit edilmi? olan pl?n gere?ince taarruz etmek ?zere, 15 A?ustosa kadar b?t?n haz?rl?klar?n tamamlanmas?na ?al??may? kararla?t?rd?k.
28 Temmuz 1922 g?n? ??leden sonra yapt?r?Ian bir futbol ma??n? seyretmek bahanesiyle ordu komutanlar? ve baz? kolordu komutanlar? Ak?ehir'e ?a?r?ld?. 28/29 Temmuz gecesi genel olarak komutanlar?n taarruzla ilgili g?r??lerini ald?m. 30 Temmuz 1922 g?n? Genelkurmay Ba?kan? ve Bat? Cephesi Komutan? ile yeniden g?r??erek tarruzun ?eklini ve ayr?nt?lar?n? tespit ettik. Ankarara'dan ?a??rd???m?z Mill? Savunma Bakan? Kaz?m Pa?a da 1 A?ustos 1922 ??leden sonra Eski?ehir'e geldi. Ordu haz?rl???n?n tamamlanmas?nda Mill? Savunma Bakanl???'na d??en i?ler tespit edildi.
TAARRUZA HAZIRLIK EMR?
Ordunun haz?rl?klar?n?n tamamlanmas?n? ve taarruzun bir an ?nce yap?lmas?n? emrettikten sonra tekrar Ankara'ya d?nd?m. Bat? Cephesi Komutan?, 6 A?ustos 1922'de ordular?na gizli olarak taarruza haz?rl?k emri verdi. Genelkurmay Ba?kan? ve Mill? Savunma Bakan? Pa?alar da Ankara'ya d?nd?ler.
Efendiler, taarruz i?in yeniden cepheye gitmeden ?nce, Ankara'da yap?lmas? gereken baz? i?ler vard?. Daha taarruz emri verdi?imi Bakanlar Kurulu'na da a??k?a bildirmemi?tim. Art?k onlara recm? olarak haber verme zaman? gelmi?ti. Yapt???m?z bir toplant?da i? ve d?? durumlarla ordunun durumunu g?r???p tart??t?ktan sonra, taarruz konusunda Bakanlar Kurulu ile g?r?? birli?ine vard?k.
?nemli bir konu daha vard?. Muhalifler ordunun ??r?d???nden, k?p?rdayacak durumda olmad???ndan, b?yle karanl?k ve belirsizlik i?inde beklemenin sonucunun fel?ketten ibaret olaca?? yolundaki propagandalar?na alabildi?ine h?z vermi?lerdi. Ger?i, Meclis'te bu d???nce ak?m?n?n b?rakt??? yank?lar, zaten d??manlardan fazlas?yla gizlemek istedi?im taarruz bak?m?ndan yararl?yd?. Fakat bu olumsuz propaganda en yak?n ve en inanm?? kimseler ?zerinde bile k?t? etkisini g?stermeye ba?lam??, onlarda da karars?zl?klar uyand?rm??t?. Onlar? da yak?nda yapaca??m taarruz konusunda ve alt? yedi g?n i?inde d??man?n ana kuvvetlerini yenece?ime olan g?venim hususunda ayd?nlatmay? ve yat??t?rmay? gerekli buldum. Bunu da yapt?ktan sonra Ankara'dan ayr?ld?m. Genelkurmay Ba?kan? benden ?nce 13 A?ustos 1922'de cepheye gitmi?ti.
Ben birka? g?n sonra hareket ettim. Hareketimi belirli birka? ki?i d???nda b?t?n Ankara'dan gizledim. Benim Ankara'dan ayr?laca??m? bilenler, burada imi?im gibi davranacaklard?. Hatt? gazetelerde benim ?ankaya'da ?ay ziyafeti verdi?imi de il?n edeceklerdi. Bunu ??phesiz o vakitler i?itmi?sinizdir. Trenle hareket etmedim. Bir gece otomobille Tuz ??l? ?zerinden Konya'ya gittim. Konya'ya hareketimi telgrafla orada kimseye bildirmedi?im gibi, Konya'ya var?r varmaz telgrafhaneyi kontrol alt?na ald?rarak Konya'da bulundu?umun da hi?bir yere bildirilmemesini sa?lad?m. 20 A?ustos 1922 g?n? ??leden sonra saat 16.00'da Bat? Cephesi Kararg?h?'nda yani Ak?ehir'de bulunuyordum. K?sa bir g?r??meden sonra 26 A?ustos 1922 sabah? d??mana tarruz i?in Cephe Komutan?'na emir verdim.
26 A?USTOS 1922 TAARRUZ EMR?
20/21 A?ustos 1922 gecesi 1' inci ve 2' nci Ordu Komutanlar?n? da Cephe Kararg?h?na ?a??rd?m. Genelkurmay Ba?kan? ile Cephe Komutan?n? da yan?mda bulundurarak, taarruzun nas?l yap?laca??n? harita ?zerinde k?sa bir sava? oyunu ?eklinde a??klad?ktan sonra, Cephe Komutan?'na o g?nvermi? oldu?um emri tekrarlad?m. Komutanlar harekete ge?tiler. Taarruzumuz, strateji ve ayn? zamanda bir taktik bask?n halinde y?r?t?lecekti. Bunun ger?ekle?tirilebilmesi i?in de kuvvetlerin y???nak ve haz?rl?klar?n?n gizli kalmas?na ?nem vermek gerekiyordu. Bu sebeple b?t?n y?r?y??ler gece yap?lacak, birlikler g?nd?zleri k?ylerde ve a?a?l?klar alt?nda dinleneceklerdi. Taarruz b?lgesinde, yollar?n d?zeltilmesi v.b.?al??malarla d??man?n dikkatini ?ekmemek i?in di?er baz? b?lgelerdide benzeri yan?lt?c? hareketlerde bulunulacakt?.
24 A?ustos 1922'de kararg?h?m?z? Ak?ehir'den, taarruz cephesi gerisindeki ?uhut kasabas?na getirttik, 25 A?ustos 1922 sabah? da ?uhut'tan sava?? idare etti?imiz Kocatepe'nin g?neybat?s?ndaki ?ad?rl? ordug?ha naklettik. 26 A?ustos sabah? Kocatepe'de haz?r bulunuyorduk.Sabah saat 5.30'da top?u ate?imizle taarruz ba?lad?
BA?KOMUTAN SAVA?I
Efendiler, 26/27 A?ustos g?nlerinde, yani iki g?n i?inde, d??man?n Karahisar'?n g?neyinde 50 ve do?usunda 20, 30 kilometre uzunlu?undaki m?stahkem cephelerini d???rd?k. Yenilen d??man ordusunun b?t?n kuvvetlerini, 30 A?ustosa kadar Asl?hanlar y?resinde ku?att?k. 30 A?ustosta yapt???m?z sava? sonunda (buna Ba?komutan Muharebesi ad? verilmi?tir),d??man?n ana kuvvetlerini yok ettik ve esir ald?k. D??man ordusunun Ba?komutanl???n? yapan General Trikopis de esirler aras?na girdi.Demek ki, tasarlad???m?z kesin sonu?, be? g?nde al?nm?? oldu. 31 A?ustos 1922 g?n? ordular?m?z ana kuvvetleriyle ?zmir'e do?ru yol al?rken ,di?er birlikleriyle de d??man?n Eski?ehir de kuzeyinde bulunan kuvvetlerini yenmek ?zere ilerliyorlard?.
ATE?KES TEKL?F?
Efendiler, Ba?komutan Sava??'n?n sonuna kadar her g?n b?y?k ba?ar?larla geli?en taarruzumuzu,resm? bildirilerde pek ?nemsiz harek?ttan ibaret g?steriyorduk. Maksad?m?z, durumu m?mk?n oldu?u kadar d?nyadan gizlemekti. ??nk?,d??man ordusunu tamamen yok edece?imizden emindik. Bunu anlay?p,d??man ordusunu fel?ketten kurtarmak isteyeceklerin yeni te?ebb?slerine meydan vermemeyi uygun g?rm??t?k. Ger?ekten, bizim hareketimizi sezdikleri zaman ve taarruzumuzun arkas?ndan bize ba?vuranlar olmu?tur. ?rnek olarak, biz taarruza devam etti?imiz s?rada, Bakanlar Kurulu Ba?kan? olan Rauf Bey'den, Ate?kes konusunda ?stanbul'dan haber geldi?ini bildiren 4 Eyl?l 1922 tarihli bir telgraf alm??t?m.Verdi?im cevap aynen ??yledir :
Tel. Makama ?zel 5.9.1922
Bakanlar Kurulu Ba?kanl?g?
Y?ksek Kat?na
Anadolu'daki Yunan ordusu kesin olarak yenilgiye u?rat?lm??t?r. Yunan ordusunun art?k yeniden cidd? bir direni?te bulunmas?na ihtimal yoktur. Anadolui?in herhangi bir g?r??meye gerek kalmam??t?r. Ate?kes ancak Trakya i?in s?zkonusu olabilir. Bu bak?mdan Eyl?l?n onuna kadar do?rudan do?ruya Yunan H?k?meti veyahut Ingiltere vas?tas?yla, h?k?metimize resmen ba?vurdu?u takdirde, a?a??daki ?artlar ileri s?r?lerek cevap verilmelidir. Bu tarihten, yani Eyl?l?n onundan sonra yap?lacak ba?vurmaya verilecek cevap ba?ka t?rl? olabilir. Bu takdirde durum bana ayr?ca bildirilmelidir :
1- Ate?kes Anla?mas? tarihinden ba?layarak on be? g?n i?inde Trakya,1914 s?n?rlar?na kadar kay?ts?z ?arts?z T?rkiye B?y?k Millet Meclisi H?k?meti'nin sivil memurlar?na ve asker? kuvvetlerine teslim edilmi? bulunacakt?r.
2 - Yunanistan'daki esirlerimiz on be? g?n i?inde ?zmir, Band?rma ve ?zmit limanlar?nda bize teslim edilecektir.
3 - Yunan H?k?meti, Yunan ordusunun ?? bu?uk y?ldan beri Anadolu'da yapt??? ve yapmakta oldu?u tahribat? tamir etmeyi ?imdiden taahh?t edecektir.
B?y?k Millet Meclisi Ba?kan?
Ba?komutan
Mustafa Kemal
ORDULARIMIZ ?ZM?R RIHTIMINDA ?LK VERD???M HEDEFE, AKDEN?Z'E ULA?TILAR
Do?rudan do?ruya bana g?nderilen bir telsiz telgrafta da, ?zmir'deki ?til?f Devletleri konsoloslar?na benimle g?r??melerde bulunma yetkisinin verildi?i bildirilerek, onlarla hangi g?n ve nerede bulu?abilece?im soruluyordu. Buna verdi?im cevapta da, 9 Eyl?l 1922'de Kemalpa?a'da g?r??ebilece?imizi bildirmi?tim. Ger?ekten de, s?z verdi?im g?n, ben Kemalpa?a'da bulundum. Fakat g?r??me isteyenler orada de?ildi. ??nk? ordular?m?z, ?zmir r?ht?m?nda ilk verdi?im hedefe,, Akdeniz'e ula?m?? bulunuyorlard?.
Sayg?de?er Efendiler, Afyonkarahisar - Dumlup?nar Meydan Muharebesini ve ondan sonra d??man ordusunu tamamiyle yok eden veya esir eden ve k?l?? art?klar?n? Akdeniz'e, Marmara'ya d?ken harek?t?m?z? a??klay?c? ve vas?fland?r?c? s?z s?ylemeyi gereksiz sayar?m.
Her safhas?yla d???n?lm??, haz?rlanm??, idare edilmi? ve zaferle sonu?land?r?lm?? olan bu harek?t T?rk ordusunun, T?rk subay ve komuta hey'etinin y?ksek kudret ve kahramanl???n? tarihe bir kere daha ge?iren muazzam bir eserdir.
Bu eser, T?rk milletinin h?rriyet ve istikl?l d???ncesinin ?l?ms?z bir ?bidesidir. Bu eseri yaratan bir milletin evl?d?, bir ordun??n ba?komutan? oldu?umdan, mutluluk ve bahtiyarl???m sonsuzdur.
Efendiler, i?te ?imdi diplomasi alan?na ge?ebiliriz. Ger?i, ordumuzun zafere ula?aca??ndan ?mitsiz olduklar? i?in, bu meseleyi daha ?nce diplomasi yoluyla ??z?me ba?lama kanaat ve iddias?nda olanlar?, dediklerini yapma hususunda biraz fazlaca bekletmi? oldum. Bununla birlikte, sonunda benim de diplomasi alan?nda cidd? olarak ?aba harcad???m? g?rerek memnun olmalar? gerekirdi. B?yle olup olmad???n? g?rece?iz.
Ordular?m?z, ?zmir ve Bursa'y? geri ald?ktan sonra, Trakya'y? da Yunan ordusundan kurtarmak i?in ?stanbul ve ?anakkale do?rultusunda y?r?y??lerine devam ederken, ?ngilizlerin o zamanki ba?bakan? bulunan Lloyd George, fiilen harbe karar vermi? bir tav?rla ve yard?mc? birlikler g?nderilmesi iste?iyle dominyonlara m?racaat etmi?. Yaln?z, ondan sonra olup bitenlere bak?l?rsa LIoyd George'un iste?inin yerine getirilmedi?ini kabul etmek gerekir.
?T?LAF DEVLETLER?N?N 23 EYL?L 1922 TAR?HL? ATE?KES TEKL?F?
Bu s?ralarda, ?stanbul'da Frans?z Fevkal?de Komiseri bulunan General Pelle benimle g?r??mek ?zere ?zmir'e geldi diye adland?rd??? bir b?lgeye, ordular?m?z?n girmemesinin yerinde olaca??n? tavsiye eti. Mill? h?k?metimizin b?yle bir b?lge tan?mad???n?, Trakya'y? da kurtarmad?k?a ordular?m?z?n durdurulmas?na imk?n olmad???n? s?yledi. General Pelle, bana,M?sy? Franklin Bouillin 'un benimle g?r??mek ?zere gelmek istedi?ini bildiren, kendisine ?ekilmi? ?zel bir telgraf?n? g?sterdi.Kendisini ?zmir'de kabul edece?imi s?yledim. M?sy? Franklin Bouillon, bir Frans?z harp gemisiyle ?zmir'e geldi. Frans?z H?k?meti ad?na ,?ngiliz ve ?talyan H?k?metlerinin de uygun g?rmeleri ?zerine, benimle g?r??meler yapmaya geldi?ini s?yledi. Biz Franklin Bouillon'la g?r???rken, ?til?f Devletleri D??i?leri Bakanlar? imzas?n? ta??yan 23 Eyl?l 1922 tarihli bir nota geldi. Bu notada iki ?nemli nokta yer al?yordu. Bunlardan biri asker? harek?t?n durdurulmas?yla di?eri de Bar?? Konferans?'yla ilgiliydi.
Biz, Rumeli'de Do?u Trakya'y? mill? s?n?rlar?m?za kadar tamamen almad?k?a asker? hareketten vazge?emezdik. Ancak, yurdumuzun bu b?lgesinden d??man birlikleri ??kar?ld??? takdirde b?yle bir harekete devam etmeye kendili?inden gerek kalmayacakt?. Bu notada, Venedik veya ba?ka bir ?ehirde toplanacak olan ?ngiliz, Frans?z, ?t?lyan, Japon, Romen,S?rp - H?rvat - Sloven Devleti ile Yunanistan'?n da ?a?r?Iaca?? bir konferansa, delegelerimizi g?ndermeyi kabul edip etmeyece?imiz sorulmakla birlikte, g?r??meler s?ras?nda Bo?azlardaki tarafs?z b?lgelere bizden asker g?nderilmemesi ?art?yla, Edirne dahil olmak ?zere Meri?'e kadar Trakya'n?n bize iadesi ile ilgili talebimizin olumlu kar??lanaca?? bildiriliyordu.
Notada, bo?azlardan, az?nl?klardan ve Milletler Cemiyeti'ne girmemizden de s?z ediliyordu.
Konferans?n toplanmas?ndan ?nce, Yunan birliklerinin, ?til?f Devletleri komutanlar?n?n ?izerkleri bir hatt?n gerisine ?ekilmesi i?in, ?til?f Devletleri'nin n?fuzunu kullanaca??na s?z verilmekte ve bu konuda g?r???lmek ?zere Mudanya veya ?zmit'te bir toplant? yap?lmas? teklif edilmekteydi.''
Ba?bu? Atat?rk (Nutuk)
Afyonkarahisar Kocatepe’de verilen emirle ba?layan B?y?k Taarruz sonucu bozguna u?rayan d??man askerleri, b?y?k kay?plar vererek geri ?ekilmeye ba?lad?lar. ?zmir’de d??man?n denize d?k?lmesinin ard?ndan ?tilaf Devletleri T?rk direni?i kar??s?nda bozguna u?rad? ate?kes teklif etti.
26 A?ustos 1922 sabah? verilen B?y?k Taarruz emri, T?rklerin kaderini de?i?tirerek, yap?lan anla?malar sonras?nda T?rkiye Cumhuriyeti’nin bug?nk? s?n?rlar?n?n ?izilmesini ve T?rk hakimiyetinin tesis edilmesini sa?lam??t?r.
Ba?bu? Atat?rk ve bu kutlu T?rk direni?inde sava?an; sivil asker, kad?n erkek, gen? ya?l? b?t?n kahramanlar?m?z? sayg? ve minnetle an?yoruz.
T?RK ?NT?KAM B?RL??? TE?K?LATI
--ALINTIDIR--