Ba?bu? Atat?rk'?n hayat? ile ilgili verdi?i M?lakatlar
Ba?bu? Atat?rk'?n ?lk Hat?ralar?
''?ocuklu?uma dair ilk hat?rlad???m ?ey, mektebe girmek meselesine aittir. Bundan dolay? annemle babam aras?nda ?iddetli bir m?cadele vard?. Annem, il?hilerle mektebe ba?lamam? ve mahalle mektebine gitmemi istiyordu. R?sumatta memur olan babam, o zaman yeni a??lan ?emsi Efendi'nin mektebine devam etmeme ve yeni usul ?zerine okumama taraftard?.
Nihayet babam i?i m?hirane bir surette halletti: Evvel?merasim-i m?t?de (al???lm?? t?ren) ile mahalle mektebine ba?lad?m. Bu surette anmemin g?nl? yap?lm?? oldu. Birka? g?n sonra da mahalle mektebinden ??kt?m. ?emsi Efendi'nin mektebine kaydedildim.
Az zaman sonra babam vefat etti. Annemle beraber day?m?n nezdine (yan?na) yerle?tik. Day?m k?y hayat? ge?iriyordu. Ben de bu hayata kar??t?m. Bana vazifeler veriyor, ben de bunlar? yap?yordum. Ba?l?ca vazife tarla bek?ili?i idi. Karde?imle beraber bakla tarlas?n?n ortas?ndaki bir kul?bede oturdu?umuz anlar? unutamam. ?iftlik hayat?n?n di?er i?lerine de kar???yordum. B?ylece biraz vakit ge?ince, annem mektepsiz kald???m i?in endi?e etmeye ba?lad?. Nihayet Sel?nik'te bulunan teyzemin evine gitmeme ve mektebe devam etmeme karar verildi. Sel?nik'te M?lkiye ?dadisi'ne kaydoldum. Mektepte Kaymak Haf?z isminde bir hoca vard?. Bir g?n s?n?f?m?zda ders verirken di?er bir ?ocukla kavga ettim. ?ok g?r?lt? oldu. Hoca beni derhal mektepten ??kard?.
?lk Emrivaki
Kom?umuzda binba?? Kadri Bey isminde bir zat oturuyordu. O?lu Ahmet Bey asker? r??tiyesine devam ediyor ve mektep elbisesi giyiyordu. Onu g?rd?k?e ben de b?yle elbise giyme?e hevesleniyordum. Sonra sokaklarda zabitler g?r?yordum. Bu dereceye v?s?l olmak i?in t?kip edilmesi l?z?m gelen yolun, asker? r??tiyesine girmek oldu?unu anl?yordum.
O s?rada annem Sel?nik'e gelmi?ti. Asker? r??tiyesine girmek istedi?imi s?yledim. Valide askerlikten m?teh??i idi (?rkm??t?). Asker olmama ?iddetle m?manaat ediyordu (kar?? koyuyordu). Kabul imtihan? zaman? ona sezdirmeden kendi kendime asker? r??tiyesine giderek imtihan verdim. B?ylece valideye kar?? bir emriv?ki ihdas edilmi? oldu.
R??tiyede en ?ok riyaziyeye merak sard?rd?m. Az zamanda bize bu dersi veren ??retmen kadar, belki de daha ziyade mal?mat sahibi oldum. Derslerin fevkinde meselerle i?tigal ediyordum. Tahriri sualler yaz?yordum. Riyaziye muallimi de tahriren cevap veriyordu.
??retmenimin ismi Mustafa idi. Bir g?n bana dedi ki: ''O?lum, senin de ismin Mustafa, benim de... Bu b?yle olmayacak. Arada, bir fark bulunmal?, bundan sonra ad?n Mustafa Kemal olsun...'' O zamandan beri ismim filhakika Mustafa Kemal kald?.
??retmen sert bir adamd?. S?n?fta birinci, ikinci tan?m?yordu. Bir g?n bize: ''Aran?zda kendine kimler g?veniyorsa kalks?nlar, onlar? m?zakereci yapaca??m'' dedi. Evvel? teredd?t ettim. Aya?a ?yleleri kalkt? ki ben kalkmamay? tercih ettim. Bunlardan birinin m?zakeresi alt?na girdim. M?zakerenin sonunda tahamm?l?m son dereceye geldi. Aya?a kalkarak: ''Ben bundan iyi yapar?m'' dedim. Bunun ?zerine ??retmen beni m?zakereci yapt?, eski m?zakereciyi benim m?zakerem alt?na verdi.
Asker? r??tiyesini ikmal etti?im zaman merak?m epeyce ileri gitmi?ti. Manast?r asker? idadisinde riyaziye (matematik) pek kolay geldi. Bununla me?gul olma?a devam ettim. Fakat Frans?zcada geri idim. Muallim benimle ?ok me?gul olmuyor, ac? ihtarlarda bulunuyordu. Bu ihtarlar benim pek g?c?me gitti. ?lk s?la zaman?nda ?are arad?m. ?ki, ?? ay gizlice Frerler mektebinin husus? s?n?f?na devam ettim. B?ylece mektep derslerine nisbetle fazla derecede Frans?zca ??rendim.
Edebiyat Merak?
O zamana kadar edebiyatla ?ok temas?m yoktu. ?iir ve edebiyat diye bir ?ey oldu?una o zaman muttali oldum (??rendim). Ona ?al??ma?a ba?lad?m. ?iir bana cazip g?r?nd?. Fakat kitabet ??retmeni diye yeni gelen bir zat, beni ?iirle i?tigalden menetti. ''Bu tarz i?gal seni asker olmaktan uzakla?t?r?r'' dedi. Maahaza g?zel yazmak hevesi bende baki kald?.
?dadide iken muannidane (inatla) bir surette ?al???yorduk. S?n?fta birinci, ikinci olmak i?in hepimizde ?iddetli bir gayret vard?. Nihayet idadiyi bitirdim. Harbiyeye ge?tim. Burada da riyaziye merak? devam ediyordu. Birinci s?n?fta saf, gen?lik hayallerine tutuldum. Dersleri ihmal ettim. Senenin nas?l ge?ti?inin hi? fark?nda olmad?m. Ancak dersler kesilince kitaplara sar?ld?m.
?kinci s?n?fa ge?tikten sonra askerlik derslerine merak sard?rd?m. ?iir yazmak hakk?nda idadi hocas?n?n vazetti?i memnuiyeti unutmuyordum. Fakat g?zel s?ylemek ve yazmak hevesi baki idi. Teneff?s zamanlar?nda kitabet talimleri yap?yorduk. Saati ellerimize al?yor, ''bu kadar dakika sen, bu kadar dakika ben s?yleyece?im.'' diye m?sabaka ve m?naka?alar tertipliyorduk.
Siyas? ??tigaller ve Yeni Fikirler
Harbiye senelerinde siyaset fikirleri ba?g?sterdi. Vaziyet hakk?nda hen?z n?fiz (i?e i?liyen) bir nazar h?s?l edemiyorduk. Sultan Hamit devri idi. Nam?k Kemal Bey'in kitaplar?n? okuyorduk. T?kibat s?k? idi. Ekseriyetle ancak ko?u?ta, yatt?ktan sonra okumak imk?n?n? buluyorduk. Bu gibi vatanpervarane eserleri okuyanlara kar?? takibat yap?lmas?, i?lerin i?inde bir berbatl?k bulundu?unu ihsas ediyordu (sezdiriyordu). Fakat bunun mahiyeti g?zlerimiz ?n?nde tamam?yla tebell?r etmiyordu (belirmiyordu.)
Erk?n-? harp s?n?flar?na ge?tik. Mutad olan derslere ?ok iyi ?al???yordum. Bunlar?n fevkinde olarak bende ve baz? arkada?larda yeni fikirler peyda oldu.
Memleketin idaresinde ve siyasetinde fenal?klar old?unu ke?fetmeye ba?lad?k.
Mektepte ??kar?lan Gazete
Binlerce ki?iden ibaret olan Harbiye talebesine bu ke?fimizi anlatmak hevesine d??t?k. Mektep talebesi aras?nda okunmak ?zere mektepte el yaz?siyle gazete tesis ettik.
S?n?f dahilinde ufak te?kil?t?m?z vard?. Ben heyet-i idareye dahildim. Gazetenin yaz?lar?n? ekseriyetle ben yaz?yordum.
O zaman Mek?tip (okullar) M?fetti?i ?smail Pa?a vard?. Bu harek?t?m?z? ke?fetmi?. T?kip ettiriyormu?. Mektebin M?d?r? R?za Pa?a isminde bir zatt?. Bu zat Padi?ah nezdinde ?smail Pa?a taraf?ndan tahtie edilmi? (hatal? g?r?lm??) ''Mektepte b?yle talebe var. Ya fark?nda olmuyor, ya m?samaha ediyor.'' denilmi?. R?za Pa?a mevkiini muhafaza i?in ink?r etmi?.
Bir g?n, gazetenin icap eden yaz?lar?ndan birini yazmakla me?guld?k. Baytar dershanelerinden birine girmi?, kap?y? kapatm??t?k. Kap? arkas?nda birka? n?bet?i duruyordu. R?za Pa?a'ya haber vermi?ler. S?n?f? bast?. Yaz?lar masa ?st?nde ve ?n tarafta duruyordu. G?rmemezli?e geldi. Ancak dersten ba?ka ?eylerle i?tigal vesilesiyle tevkifimizi emretti. ??karken: ''Yaln?z izinsizle iktifa olunabilir'' dedi. Sonra hi?bir ceza tatbik?na l?zum olmad??n? s?ylemi?. B?yle hareket etmesinde, kendine atfedilen kusuru meydana ??karmamak gayretinin dahli olmakla berabre h?sn-i niyeti de ink?r edilemezdi.
Esk?n-? Harbiye s?n?flar?n?n nihayetine kadar bu i?lere devam ettik. Y?zba?? olarak mektepten ??kt?ktan sonra ?stanbul'da ge?irece?imiz m?ddet zarf?nda bu i?lerle daha iyi i?tigal i?in bir arkada? nam?na bir apartman tuttuk. Ara s?ra orada toplan?yorduk. Bu hareketlerimizin hepsi t?kip olunuyor ve biliniyordu.
Aram?za Giren Hafiye
Bu s?rada Fethi Bey nam?nda eski arkada?lardan zabit iken askerlikten terdolunmu? bir zat kar??m?za ??kt?. Kendisinin sefalet-i halinden (yoksul durumundan) muavenete (yard?ma) muhta? oldu?undan, yatacak yeri bulunmad???ndan bahisle bize iltica etti( s???nd?). Biz de bu zat? malikoldu?umuz apartmanda yat?rmaya ve muavenet (yard?m) etmeye karar verdik. ?ki g?n sonra kendisinin talebi ?zerine bir yerde m?l?ki olacakt?k. Gitti?im zaman yan?nda m?beyne mensup bir de y?ver g?rd?m. Apartmanda yatan ?smail Hakk? Bey nam?nda bir zat vard?, derhal g?t?rm??ler. Bir g?n sonra da bizi tevkif ettiler. Fethi Bey me?er ?smail Pa?a'n?n hafiyesi imi?, bir m?ddet m?nferit surette mahpus kald?m. Sonra m?beyne g?t?rd?ler. ?sticvap edildim (sorguya ?ekildim). ?smail Pa?a, ba?k?tip, bir de sakall? bir adam haz?r bulunuyordu. ?sticvaptan anlad?k ki gazete ??kard???m?zdan, te?kil?t yapt???m?zdan, apartmanda ?al??t???m?zdan, hul?sa b?t?n bu i?lerden dolay? maznun bulunuyorduk. Daha evvelki arkada?lar itiraflarda bulunmu?lar. Birka? ay b?yle mevkuf tutulduktan sonra b?rakt?lar.
Asker? Hayat?m?n Ba?lang?c?
Birka? g?n sonra Erk?n-? Harbiye Dairesine tekmil erk?n-? harp arkada?lar? ?a??rd?lar. M?tesaviyen (e?it olarak) Edirne ve Sel?nik'e, yani o zamanki ikinci ve ???nc? ordulara g?nderilmemiz mukarrerdi. Kur'a ?ekilece?ini, fakat beynimizde (aram?zda) anla??rsak kur'aya l?zum kalmayaca??n? s?ylediler. Ben arkada?lara i?aret ettim. Biraz konu?tuk. Filhakika ufak bir anla?ma neticesinde ikinci ve ???nc? ordulara gidecekleri ay?rd?k. Bu tarz hareketi aram?zda te?kil?t bulundu?una delil diye tel?kki ettiler. Beni Suriye'ye nefyettiler (s?rg?n ettiler). ?am'da bir s?vari k?t'as?nda staj yapmaya memur olunmu?tum. O s?ralarda D?rz?lerle bir tak?m meseleler vard?. D?rz?ler ?zerine k?taat sevkolunuyordu. Ben de bu meyanda gittim. D?rt ay orada kald?m.
H?rriyet Cemiyetinin Tesisi
''H?rriyet Cemiyeti'' nam?nda bir cemiyet v?cude getirdik. Bunu tevsi (geni?letmek) i?in ald???m?z tedbirler meyan?nda benim muhtelif s?nufu askeriyede (askeri s?n?flarda) staj yapmak bahanesiyle Beyrut, Yafa ve Kud?s'e gitmem vard?.
B?ylece hareket ettim. ?simlerini sayd???m yerlerde te?kil?t yap?ld?. Yafa'da, daha fazlaca kald?m. Oradaki te?kil?t daha kuvvetli oldu. Fakat Suriye'de arzu etti?imiz derecede i?i taazzuv ettirmek (oldurmak) gayri m?mk?n g?r?n?yordu. Bende i?in Makedonya'da daha sert gidece?i kanaati vard?. Oraya gitmek i?in ?are d???nmekte idim.
Nefye (s?rg?ne) dair hakk?mda ??kan iradede ''vesait-i sehile ile memleketine gidemeyecek bir yere g?nderilmesi'' kayd? vard?. Bu itibarla Makedonya'ya gitmek m??k?ld?. O esnada bir yanl??l?k mahsul? oldu?una ??phe olmayan bir mezuniyet tezkeresi elimize ge?ti. Buna yanl??l?k denebilir. Fakat bu yanl??k? ?urada burada ?al??an komite erk?n?n?n netice-i mesaisi (?al??malar?n?n sonucu) olarak icat edilmi?ti.
Bu tezkereye nazaran mezunen ?zmir'e gidebilecektim. ??in i?inde bir yanl??l?k oldu?unun meydana ??kaca??n? takdir ediyordum. Fakat o esnada Sel?nik'te top?u m?fetti?i bulunan ??kr? Pa?a'n?n gayet vatanperver bir zat oldu?unu hik?ye ediyorlard?. Kendisine bir mektup yazd?m. Kendimi ve maksad?m? az ?ok a??k?a anlatt?m. Bu maksatlar?n seri surette yap?lmas? Makedonya'ya gitmeme m?tevakk?ft? (ba?l? idi). Kendi evsaf? hakk?nda duydu?um ?eyler do?ru ise del?let (yard?m) etmesini rica ettim. Do?rudan do?ruya cevap vermedi. Fakat ne ?ekilde olursa olsun kendili?inden Sel?nik'e gidersem i?i temin edece?ini bilvas?ta bildirdi. Tezkereyi cebimize koyduk. Makedonya'ya gitmek ?zere hareket ettim. Fakat hareketi m?teak?p meselenin meydana ??kmas? ihtimaline kar?? izimi kaybettirmek i?in evvel? M?s?r'a, sonra Yunanistan'a gitim. ?ayet bir mal?mat olursa oralardan ge?erken Yafa'da bildireceklerdi. Hi?bir ?ey yazmad?lar. M?tenekkiren (k?l?k de?i?tirerek) Selanik'e girdim. Bir gece ??kr? Pa?a'y? g?rd?m. Benimle temastan tevahhus ediyordu (?rk?yordu). Ben cidd? bir nokta-i istinat (dayanma noktas?) bulmaks?z?n d?rt ay kadar Sel?nik'te kald?m. H?rriyet Cemiyeti'nin bir ?ubesini tesis ettim.
Makedonya'ya Resmen Nakil
Sel?nik'te bulundu?umu ?stanbul haber alarak, takibata ba?lad?. Oradan tekrar m?tenekkiren (k?l?k de?i?tirerek) Yafa'ya geldim. O zaman bir Akabe meselesi vard?. Kendimi derhal hududa memur ettim. Arand???m zaman hudut ?zerinde isbat-? v?cut ettim.
Cem'an (Toplam) iki bu?uk, ?? sene Suriye'de kalm??t?m. Bu m?ddet zarf?nda her ?ey unutulmu?tu. Makedonya'ya nakil i?in resmen m?racaat ettim. Maksad?ma nihayet v?s?l oldum.
Sel?nik'e geldi?imde bizim H?rriyet Cemiyeti'nin ''Terakki ve ?ttihat'' nam?n? ald???n? duydum. Doktor Naz?m Bey, Paris'ten Sel?nik'e gelmi?. ''Terakki ve ?ttihat Cemiyeti'nin tarihte yeri var. O nam alt?nda ?al???rsa daha iyi tesir eder'' diye arkada?lar? ikna etmi?. Cemiyet o nam alt?nda ?al??makta devam etti. Resmi memuriyetim, maiyet m???r? erk?n-? harbiyesinde idi. Ben bu vaziyette iken 1324 (1908) senesi geldi ve Me?rutiyet ilan olundu.
Me?rutiyet'ten sonra
Me?rutiyet'ten sonra b?t?n e?has (?ah?slar) meydana ??kt?. O zamana kadar saf ve nezih (temiz) ?al???yorduk. Ben herkesi ?yle biliyordum. ?ahsi n?mayi?leri ?irkin buldum.
Baz? arkada?lar?n harek?t?n? ?ayan-? tenkid g?rd?m. Tenkidden i?tinap etmedim (?ekinmedim).
Bu fenal?klar? bertaraf etmek i?in ilk d???nd???m tedbir ordunun siyasetten ?ekilmesi nazariyesi idi. Bunu di?er arkada?lar caiz g?rm?yorlard?. Nihayet 31 Mart Vak'as? oldu. Bu vak'a ?zerine Makedonya'dan giden k?taat?n ve ilk devirde Edirne'den bunlara iltihak eden kuvvetlerin erk?n-? harbiye reisi olarak ?stanbul'a gittim. Bidayette kumandan H?sn? Pa?a idi. ''Hareket Ordusu'' ismini ben buldum. O zaman bunun manas?n? kimse anlamam??t?. Mesele ?undan ibaretti: ?stanbul'a hitaben bir beyanname yazmak laz?m geldi. Bunu ben yazd?m. Sonra sefirlere hitaben ikinci bir beyanname yazd?k. Buna ne imza konulmas? m?nasip oldu?unu d???nd?k. Baz? arkada?lar ''H?rriyet Ordusu'' dediler. Halbuki b?t?n ordu h?rriyet ordusu vaziyetinde idi.
Hareket halinde bulunan kuvvetlerin vaziyetini g?stermek i?in ''h?rriyet ordusunun operasyon kuvvetleri'' denildi. Ben bu ''operasyon'' kelimesinin T?rk?eye terc?mesini d???nerek ''Hareket Ordusu'' t?birini kulland?m.
31 Mart'tan sonra
31 Mart meselesi halledilince tekrar Sel?nik'e d?nd?m. Ordunun cemiyetten ayr?lmas? ve siyasetle i?tigal etmemesi nokta-i nazar?n? bu defa daha kuvvetle ileri s?rmeye ba?lad?m.
?lan-? me?rutiyetten (me?rutiyetin ilan?ndan) sonra te?kil?t yapmak i?in Trablusgarp'a g?nderilmi?tim. Her defa orada ?ttihat ve Terakki Kongresi'ne murahhas (delege) intihap olunuyor, fakat gitmiyorduk. Bir defa yaln?z bu maksad? anlatmak i?in gittim. Maksad?m? kabul ettirdim. Fakat muvaffakiyet yaln?z kongrenin nazari karar?nda kald?. Tatbik edilmedi. ?ttihat ve Terakki'nin baz? e?has? (ki?ileri) ile aram?zda Me?rutiyet'ten sonra ba?layan ihtil?f-? efk?r (fikir ayr?l???) nihayet derecede ?iddetlendi ve tamam bu ana kadar devam etti.
Bundan sonra yeni ordu te?kil?t? yap?ld?. ?zzet Pa?a Erk?n-? Harbiye Reisi idi. Ben bu te?kil?tta Sel?nik kolordusu Erk?n-? Harbiyesi'ne k???k r?tbede bir zabit s?fat?yla dahil oldum. Hen?z kola?as? r?tbesinde idim. Ordunun talim ve terbiyesi ile u?ra??yordum. Bu itibarla ?ifahi ve tahriri pek ?ok tenkitler yapmak mecburiyeti h?s?l oluyordu. Bun tenkidat bilhassa eski kumandanlar? rencide ediyordu. Bunun, benim ameliyattan ziyade nazariyat?? oldu?umdan ileri geldi?ine zahip olarak (kap?larak) m?cazat (cezaland?rma) kabilinden 38'inci piyade alay?na kumandan yapt?lar. Bu t?yin gazap y?z?nden rahmet oldu. Alay Kumandanl???'n? ifa etti?im s?rada, Sel?nik'te bulunan tekmil garnizon k?taat?, alay?n tatbikat?na kendiliklerinden i?tir?ke ba?lad?lar. Verilen konferanslara di?er zabitlerin i?tir?ki g?r?ld?. O zaman Sel?nik'te bu faaliyetten ??phelendiler. Beni Mahmut ?evket Pa?a marifetiyle ?stanbul'a ?a??rd?lar. Erk?n-? Harbiye-i Umumiye'de bir vazifeye t?yin ettiler.
Sel?nik'te bulundu?um s?rada Arnavutluk harekat?yla me?gul olmu?tum. Evvela ?evket Turgut Pa?a memur iken Mahmut ?evket Pa?a bizzat Arnavutluk harek?t?n? ele alm??t?r. Beni de erk?n-? harbiye reisi diye beraber g?t?rd?.
Trablus ve Balkan harpleri
?stanbul'a ?a??r?ld???m s?rada ?talyanlar Trablusgarp'a h?cum ettiler. Ben de tebdil-i nam (ad de?i?tirme) ve k?yafet ederek baz? arkada?larla beraber M?s?r'a oradan Bingazi taraflar?na gittim. Bir sene kadar devam eden harp esnas?nda Bingazi Kuvvetleri Kumandanl???'nda bulundum.
As?l memlekette de Balkan Harbi ba?lam??t?. Bulgar ordusu ?atalca hatt?na ve Bolay?r'?n ?im?line (kuzeyine) geldi?i bir s?rada ?stanbul'a avdet ettim (d?nd?m).
Umum? harp
Bu senenin nihayetinde Harb-i Umum? ilan olundu. V?ki olan m?racaat ve talebim ?zerine Tekirda??'nda hen?z te?kil edilen 19'uncu f?rkaya kumandan oldum. Ar?burnu'nda, Anafarta'da bulundum. ?ngilizler ?ekilip gittikten sonra bir ay Edirne'de 16'nc? Kolordu ile kald?m. Sonra Kolordu Kumandan? olarak Diyarbak?r ve havalisine gittim. Orada yapt???m?z m?him muharebelerden biri, Bitlis ve Mu?'un Ruslardan istirdad?d?r (kurtar?lmas?d?r).
Harbin son safhas?nda
Harbin son safhas?nda baz? fikirlerim kabul edilmeyince kumanday? da red ile ?stanbul'a d?nd?m.
O s?ralarda idi. Veliahd ile birlikte Alman Kararg?h-? Umum?si'ne gittik ve Alman garp cephesinin baz? aksam?n? g?rd?k. Bu m??ahedat?mdan (g?zlemimden) Hindenburg ve Ludendord ile m?l?katlar?mdan sona mutalebat-? s?b?kamdaki (eski isteklerimdeki) isabete daha ziyade kani oldum.
O zaman h?s?l etti?im son kanaat, Harb-i Umumi'ye dahil olundu?u ilk anda s?ylemi? oldu?um fikrin ayn? olarak tecelli etti (meydana ??kt?).
Binnetice vaktiyle istifa etmi? oldu?um 7. Ordu Kumandanl???'na tekrar ba?lamak ?zere Nablus'a gittim.
M?tarekeden sonra
Ayn? s?ralarda m?tareke imza edilmi?ti. Daha Halep'te iken, derhal kabineyi tebdil etmek (de?i?tirmek) ve yerine isimlerini sarahaten (a??k?a) s?yledi?im zevattan (ki?ilerden) m?rekkep bir kabine ge?irmek l?zumunu ve ayn? zamanda benim ?stanbul'a celbim faydal? olaca??n? a??ktan a???a ?stanbul'a bildirmi?tim. V?k?a kabine tebeddil etti, fakat benim ?stanbul'a celbime l?zum g?r?lmedi. Nihayet bu kabine de d??t?kten sonra ?stanbul'a gittim.
?stanbul'a muvasalat?mda (var???mda) benim nazar?mda vaziyet ?u idi: Meclis-i Meb'usan nas?l hareket etmek laz?m gelece?inde m?tereddit (karars?z) bulunuyordu.
Yeni sukut etmi? (d??m??) zevatla ve mes'uslarla ayr? ayr? g?r??t?m. O zaman d???nd???m ?ey, her ciheti tatmin ederek m?dafaa-i memleket i?in kuvvetli bir vaziyet ihdas olunabilece?i merkezinde idi. Fakat bu d???nce ?zerinde l?zumu kadar ?al??maya vakit kalmadan Meclis'in feshine ?ahit olduk.
?stanbul erbab? hamiyetince (hamiyetli kimselerinden) muhtelif namlar alt?nda programlar ve f?rkalar te?kil olunmak suretiyle ?are-i hal?s (kurtulu? yolu) aranmakta idi. Bunlar?n her birini ayr? ayr? tetkik ettim. Hi?biri bir kuvve-i teyidiyeye (inand?r?c? kuvvete) istinat etmiyordu (dayanm?yordu). Binaenaleyh hi?biriyle te?rik-i mes?iden (i?birli?inden) bir netice beklemedim. Kuvve-i teyidiyenin do?rudan do?ruya millet olaca?? kanaati bende pek kuvvetli idi.
?stanbul'dan ayr?lmak karar?
?stanbul'da cereyan eden ahvalden, yap?lan te?ebb?slerden, bilhassa vaziyetin vahamet (a??rl?k) ve fecaatinden milletin haberi yoktu. ?stanbul'da oturup milleti haberdar etmek imk?n? da kalmam??t?. Binaenaleyh yap?lacak ?eyin ?stanbul'dan ??k?p milletin i?ine girmek ve orada ?al??mak oldu?una karar verdim. bunun suret-i icras?n? (uygulama ?eklini) d???nd???m ve baz? arkada?larla m?zakere etti?im s?rada idi ki h?k?met beni ordu m?fetti?i olarak Anadolu'ya g?ndermeyi teklif etti. Bu teklifi derhal maalmemnuniye (sevin?le) kabul ettim ve tam Yunanl?lar?n ?zmir'e girdikleri g?n idi ki ?stanbul'dan ayr?ld?m.
Benim d???nd???m ?u idi: Her tarafta muhtelif namlar alt?nda birtak?m te?ekk?ller ba?lam??t?. Bunlar? ayn? program ve ayn? nam alt?nda birle?tirerek b?t?n milleti al?kadar etmek ve b?t?n orduyu da bu maksada h?dim (hizmet eder) k?lmak l?z?md?. Anadolu'ya girdi?im zaman, daha ordu m?fetti?i s?fat ve sal?hiyeti ?zerimde iken, bu noktadan i?e ba?lad?m ve bu maksat az zamanda h?s?l oldu.
Takip etti?im tarz-? mesai (?al??ma tarz?) ?stanbul'da mal?m olunca beni ?stanbul'a celbetmek istediler. Gitmedim. Binnetice istifa ettim.
Bir ferd-i millet s?fat?yla Erzurum Kongresi'ne i?tirak ettim. Erzurum Kongresi'nde tespit edilen esaslar? b?t?n memlekete te?mil (yayma) maksad?yla Sivas'ta da bir kongre akdolundu. Bu kongrelerin tevlit etti?i Heyet-i Temsiliye nam?ndaki heyetle kongrelerin esasat?n? takip ettik.
T?rkiye B?y?k Millet Meclisi
Meb'usan?n (milletvekillerinin) tekrar intihab? (se?imi) ve Meclis'in ?stanbul'da k??ad? (a??lmas?) temin olunmu?sa da Meclis'in du?ar-? tecav?z (sald?r?ya u?ram??) olmas? ?zerine T?rkiye B?y?k Millet Meclisi'ni v?cude getirmeye te?ebb?s olunmu? ve bu suretle 23 Nisan tarihinde bu Meclis toplan?p i?e ba?lam??t?. Te?kil?t-? Esasiye Kanunu'nda mevcut olup mezk?r kanunun ruhunu ifade eden ve ilk projede zikrolunan prensiplerin men?eine gelince, esasen ?tedenberi H?kimiyet-i Milliye'nin en iyi temsili m?mk?n olaca??na dair nazari olarak baz? tetkikat ve tetebbuat-? nazariyeden benim ??karabildi?im netice ?u idi: H?kimiyet-i Milliye'nin tamam?yla m?tecelli olmas? (meydana ??kmas?), bunun sahib-i asl?si (as?l sahibi) olan b?t?n insanlar?n bir araya gelip, bunu bilfiil istimal etmesiyle (kullanmas?yla) m?mk?nd?r. Fakat b?t?n T?rkiye ahalisinin toplanmas? suretiyle bu maksad?n teminine amel? bir ?are olsa olsa bunlar?n sahib-i sal?hiyet vekillerinin bir araya gelip bu i?i yapmas? olabilirdi. H?kimiyet-i Milliye'mizin bir zat veyahut e?has? mahdut (s?n?rl?) kabine gibi bir heyet taraf?ndan temsil edilmesi y?z?nden memleketi ve milleti istibdattan kurtaramad???m?z vekayi-i tarihiye ile (tarihi olaylarla) m?sbit (ispat edilmi?) oldu?undan herhalde bu hakk? temsili m?mk?n oldu?u kadar ?ok insanlardan m?rekkep ve m?ddet-i vek?leti az bir heyette temsil ve tecelli ettirmek bence yeg?ne ?are idi. Memleket dahilinde ve millet i?inde evvel ve ?h?r (sonra) yapm?? oldu?um tetkikat ve tetebbuat (ara?t?rma) da bana bu fikrin kaabiliyet-i icraiyesinde (uygulamas?nda) b?y?k imk?nlar ve isabetler oldu?u kanaatini vermi?ti. Herhalde halk?m?z? idare ile yak?ndan al?kadar etmek yani idareyi do?rudan do?ruya halk?n eline verebilecek bir tarz? idareyi tesis etmek hem H?kimiyet-i Milliye'nin hakiki olarak temsili ve hem de bu sayede milletin benli?ini anlamas? itibariyle elzem (?ok l?zumlu) idi.
??te bu d???ncelerin bu tetkiklerin ilham? olarak bu proje yap?lm??t?.
Te?kil?t en ufak daireye kadar te?mil edildi?i takdirde muhassalan?n (elde olunan sonu?) daha b?y?k ve feyznak (feyizli) olaca??na ??phe yoktur. Memleket ve milletin i?inde bulundu?u m??k?l?t? ve hal-i harbi de (sava? durumunu da) d???n?rsek Meclis'in muhassala-i faaliyetini (?al??malar?n?n sonucunu) ve oradaki muvaffakiyetini takdir etmemek m?mk?n de?ildir.
Misak-? Milli ve ondan sonras?
Misak-? Milli sulh akdetmek i?in en m?kul ve asgari (en az) ?eraitimizi (?artlar?m?z?) ihtiva eder bir programd?r. Sulhe v?s?l olmak i?in temerk?z ettirece?imiz (toplayaca??m?z) esasat? ihtiva eder. Fakat memleket ve milleti kurtarmak i?in sulh yapmak k?fi de?ildir. Milletin hal?s-? hakikisi (ger?ek kurtulu?u) i?in yap?lacak mesai ondan sonra ba?layacakt?r. Sulhtan sonraki mesaide muvaffak olabilmek milletin istikl?linin mahfuziyetine (korunmas?na) v?bestedir (ba?l?d?r). Misak-? Milli'nin hedefi onu temindir. Memleket ve milletin ?tisinden (gelece?inden) as?l emin olabilmesi, bir defa milliyet?ilik esas?na istinat eden te?kil?t? idariyesinin bihakk?n te?mi? ve taazzuv ettirilmesi ve tatbik olunmas?yla beraber ahval-i iktisadiyemizin (ekonomik durumumuzun) refah-? millimizi (milli refah?m?z?) temin edecek tarzda ?slah ve ihyas?na (canland?r?lmas?na) v?bestedir (ba?l?d?r).
Bu hakayik? (ger?e?i), ak?de-i milliye tan?yarak muhafaza edebilecek bir heyet-i i?timaiye olabilmemiz i?in de maarifimizi tamamen amel? ve ihtiyacat-? hakikiyemize (ger?ek gereksinmemize) muvaf?k bir program dairesinde ihya etmek laz?md?r. Bu noktalarda muvaffakiyet sayesinde memleket imar edilebilecek ve millet zenginle?tirilebilecektir.
Ufak bir program kadrosu s?ylemek laz?m gelirse: te?kil?t ba?tan nihayete kadar millet te?kil?t? olacakt?r. ?dare-i Umumiye'yi milletin eline verece?iz. Bu Heyet-i ??timaiye'de sahib-i hak olmak, herkesin sahib-i sa'y (?al??ma sahibi) olmas? esas?na istinat edecektir (dayanacakt?r). Millet, sahib-i hak (hak sahibi) olmak i?in ?al??acakt?r.
Islah olunacak ?eyler, iktisadiyat ve maariftir. Bu sayede memleket imar edilecek, millet refah sahibi olacakt?r.
Hi?bir millet ve memlekete kar?? fikr-i tecav?z (tecav?z fikri) beslemeyiz. Fakat muhafaza-i mevcudiyet ve istikl?l i?in, bir de milletimizin bu dedi?imiz sahada m?sterihane ve kemal-i itminan (tam bir g?venle) ?al??arak m?reffeh ve mesut olmas?n? temin i?in her vakit memleket ve milletimizi m?dafaaya kaadir (g?c? yeter) bir orduya malikiyet de nuhbe-i ?m?limizdir (emellerimizin en kutsal?d?r).
Te?kil?t? idaremizde b?t?n bu esaslar?n mahfuziyeti tabiidir. Buna nazaran h?k?met do?rudan do?ruya BMM'nin kendisidir. B?yle umur-u idareyi (idari i?leri) memlekette sahib-i icraat olan bir heyetin, muhtelif fikir ve i?tihatlar etraf?nda toplanm?? partilerden ziyade m??terek nukat-? esasiyeye (esas noktalara) riayetk?r m?mtezi? (kayna?m??) ve m?stenit bir heyet olmas? ?ayan? arzudur. Ancak i?timai esaslar?m?z?n menba? (kayna??) olan millette hen?z hayat ve saadat-i hakikiyelerini k?fil (sa?layan) efk?r? umumiye ??mil bir surette gayri m?tebariz (belirsiz) oldu?undan, bundan istifade ederek kendi fikir ve i?tihatlar?n?n isabetli iddias?nda bulunacak baz? insanlar?ny ine baz? kimseleri kendi nokta-i nazarlar?na raptetmesi (ba?lamas?) ve binnetice parti haline te?ekk?ller v?cude gelmesi ba?d?l ihtimal (uzak ihtimal) de?ildir.
Buna mukabil baz? hususi i?tihatlar?n mevcudiyeti belki de m?sademe-i efk?r (fikir ?arp??mas?) i?in faydal? olabilir. Fakat eskisi gibi millet ve memleketten memba ve nokta-i istinat (kaynak ve dayanak noktas?) almayan ve onun menafi-i hakikiyesiyle hi? m?nasebeti olmayacak surette ya s?rf nazari veya hissi ve ?ahsi programlar etraf?nda parti te?kiline kalk??acak insanlar?n millet taraf?ndan h?sn? tel?kkiye mazhar olaca??n? zannetmiyorum.
Benim b?t?n tertibat ve icraatta d?st?r-u hareket ittihaz etti?im bir ?ey vard?r. O da v?cuda getirilen te?kil?t ve tesisat?n ?ah?sla de?il, hakikatle kaabili id?me (s?rekli) oldu?udur. Binaenaleyh herhangi bir program, filan?n program? olarak de?il, fakat ihtiyac-? millet ve memlekete cevap verecek efk?r? (d???nceleri) ve tedabiri (tedbirleri) ihtiva etmesi itibariyle haiz-i k?ymet ve itibar olabilir.
?ahsi emeller istinatg?h bulamaz
Misak-? Milli dairesinde temin-i mevcudiyet ettikten sonra g?r?lt? ??kar?p fesat??l?k edecek ve tevsii arazi fikrinde bulunacak adamlar ortaya ??kamaz. Bence buna imk?n yoktur.
(Ba?bu? Atat?rk - 1922)
Derleme: T?rkiye Atat?rk??ler Birli?i Te?kilat?
Sava?an Ats?z
Kaynak: www.turkiyeataturkculerbirligi.tr.cx
(ALINTIDIR)
Ba?bu? Atat?rk'?n ?lk Hat?ralar?
''?ocuklu?uma dair ilk hat?rlad???m ?ey, mektebe girmek meselesine aittir. Bundan dolay? annemle babam aras?nda ?iddetli bir m?cadele vard?. Annem, il?hilerle mektebe ba?lamam? ve mahalle mektebine gitmemi istiyordu. R?sumatta memur olan babam, o zaman yeni a??lan ?emsi Efendi'nin mektebine devam etmeme ve yeni usul ?zerine okumama taraftard?.
Nihayet babam i?i m?hirane bir surette halletti: Evvel?merasim-i m?t?de (al???lm?? t?ren) ile mahalle mektebine ba?lad?m. Bu surette anmemin g?nl? yap?lm?? oldu. Birka? g?n sonra da mahalle mektebinden ??kt?m. ?emsi Efendi'nin mektebine kaydedildim.
Az zaman sonra babam vefat etti. Annemle beraber day?m?n nezdine (yan?na) yerle?tik. Day?m k?y hayat? ge?iriyordu. Ben de bu hayata kar??t?m. Bana vazifeler veriyor, ben de bunlar? yap?yordum. Ba?l?ca vazife tarla bek?ili?i idi. Karde?imle beraber bakla tarlas?n?n ortas?ndaki bir kul?bede oturdu?umuz anlar? unutamam. ?iftlik hayat?n?n di?er i?lerine de kar???yordum. B?ylece biraz vakit ge?ince, annem mektepsiz kald???m i?in endi?e etmeye ba?lad?. Nihayet Sel?nik'te bulunan teyzemin evine gitmeme ve mektebe devam etmeme karar verildi. Sel?nik'te M?lkiye ?dadisi'ne kaydoldum. Mektepte Kaymak Haf?z isminde bir hoca vard?. Bir g?n s?n?f?m?zda ders verirken di?er bir ?ocukla kavga ettim. ?ok g?r?lt? oldu. Hoca beni derhal mektepten ??kard?.
?lk Emrivaki
Kom?umuzda binba?? Kadri Bey isminde bir zat oturuyordu. O?lu Ahmet Bey asker? r??tiyesine devam ediyor ve mektep elbisesi giyiyordu. Onu g?rd?k?e ben de b?yle elbise giyme?e hevesleniyordum. Sonra sokaklarda zabitler g?r?yordum. Bu dereceye v?s?l olmak i?in t?kip edilmesi l?z?m gelen yolun, asker? r??tiyesine girmek oldu?unu anl?yordum.
O s?rada annem Sel?nik'e gelmi?ti. Asker? r??tiyesine girmek istedi?imi s?yledim. Valide askerlikten m?teh??i idi (?rkm??t?). Asker olmama ?iddetle m?manaat ediyordu (kar?? koyuyordu). Kabul imtihan? zaman? ona sezdirmeden kendi kendime asker? r??tiyesine giderek imtihan verdim. B?ylece valideye kar?? bir emriv?ki ihdas edilmi? oldu.
R??tiyede en ?ok riyaziyeye merak sard?rd?m. Az zamanda bize bu dersi veren ??retmen kadar, belki de daha ziyade mal?mat sahibi oldum. Derslerin fevkinde meselerle i?tigal ediyordum. Tahriri sualler yaz?yordum. Riyaziye muallimi de tahriren cevap veriyordu.
??retmenimin ismi Mustafa idi. Bir g?n bana dedi ki: ''O?lum, senin de ismin Mustafa, benim de... Bu b?yle olmayacak. Arada, bir fark bulunmal?, bundan sonra ad?n Mustafa Kemal olsun...'' O zamandan beri ismim filhakika Mustafa Kemal kald?.
??retmen sert bir adamd?. S?n?fta birinci, ikinci tan?m?yordu. Bir g?n bize: ''Aran?zda kendine kimler g?veniyorsa kalks?nlar, onlar? m?zakereci yapaca??m'' dedi. Evvel? teredd?t ettim. Aya?a ?yleleri kalkt? ki ben kalkmamay? tercih ettim. Bunlardan birinin m?zakeresi alt?na girdim. M?zakerenin sonunda tahamm?l?m son dereceye geldi. Aya?a kalkarak: ''Ben bundan iyi yapar?m'' dedim. Bunun ?zerine ??retmen beni m?zakereci yapt?, eski m?zakereciyi benim m?zakerem alt?na verdi.
Asker? r??tiyesini ikmal etti?im zaman merak?m epeyce ileri gitmi?ti. Manast?r asker? idadisinde riyaziye (matematik) pek kolay geldi. Bununla me?gul olma?a devam ettim. Fakat Frans?zcada geri idim. Muallim benimle ?ok me?gul olmuyor, ac? ihtarlarda bulunuyordu. Bu ihtarlar benim pek g?c?me gitti. ?lk s?la zaman?nda ?are arad?m. ?ki, ?? ay gizlice Frerler mektebinin husus? s?n?f?na devam ettim. B?ylece mektep derslerine nisbetle fazla derecede Frans?zca ??rendim.
Edebiyat Merak?
O zamana kadar edebiyatla ?ok temas?m yoktu. ?iir ve edebiyat diye bir ?ey oldu?una o zaman muttali oldum (??rendim). Ona ?al??ma?a ba?lad?m. ?iir bana cazip g?r?nd?. Fakat kitabet ??retmeni diye yeni gelen bir zat, beni ?iirle i?tigalden menetti. ''Bu tarz i?gal seni asker olmaktan uzakla?t?r?r'' dedi. Maahaza g?zel yazmak hevesi bende baki kald?.
?dadide iken muannidane (inatla) bir surette ?al???yorduk. S?n?fta birinci, ikinci olmak i?in hepimizde ?iddetli bir gayret vard?. Nihayet idadiyi bitirdim. Harbiyeye ge?tim. Burada da riyaziye merak? devam ediyordu. Birinci s?n?fta saf, gen?lik hayallerine tutuldum. Dersleri ihmal ettim. Senenin nas?l ge?ti?inin hi? fark?nda olmad?m. Ancak dersler kesilince kitaplara sar?ld?m.
?kinci s?n?fa ge?tikten sonra askerlik derslerine merak sard?rd?m. ?iir yazmak hakk?nda idadi hocas?n?n vazetti?i memnuiyeti unutmuyordum. Fakat g?zel s?ylemek ve yazmak hevesi baki idi. Teneff?s zamanlar?nda kitabet talimleri yap?yorduk. Saati ellerimize al?yor, ''bu kadar dakika sen, bu kadar dakika ben s?yleyece?im.'' diye m?sabaka ve m?naka?alar tertipliyorduk.
Siyas? ??tigaller ve Yeni Fikirler
Harbiye senelerinde siyaset fikirleri ba?g?sterdi. Vaziyet hakk?nda hen?z n?fiz (i?e i?liyen) bir nazar h?s?l edemiyorduk. Sultan Hamit devri idi. Nam?k Kemal Bey'in kitaplar?n? okuyorduk. T?kibat s?k? idi. Ekseriyetle ancak ko?u?ta, yatt?ktan sonra okumak imk?n?n? buluyorduk. Bu gibi vatanpervarane eserleri okuyanlara kar?? takibat yap?lmas?, i?lerin i?inde bir berbatl?k bulundu?unu ihsas ediyordu (sezdiriyordu). Fakat bunun mahiyeti g?zlerimiz ?n?nde tamam?yla tebell?r etmiyordu (belirmiyordu.)
Erk?n-? harp s?n?flar?na ge?tik. Mutad olan derslere ?ok iyi ?al???yordum. Bunlar?n fevkinde olarak bende ve baz? arkada?larda yeni fikirler peyda oldu.
Memleketin idaresinde ve siyasetinde fenal?klar old?unu ke?fetmeye ba?lad?k.
Mektepte ??kar?lan Gazete
Binlerce ki?iden ibaret olan Harbiye talebesine bu ke?fimizi anlatmak hevesine d??t?k. Mektep talebesi aras?nda okunmak ?zere mektepte el yaz?siyle gazete tesis ettik.
S?n?f dahilinde ufak te?kil?t?m?z vard?. Ben heyet-i idareye dahildim. Gazetenin yaz?lar?n? ekseriyetle ben yaz?yordum.
O zaman Mek?tip (okullar) M?fetti?i ?smail Pa?a vard?. Bu harek?t?m?z? ke?fetmi?. T?kip ettiriyormu?. Mektebin M?d?r? R?za Pa?a isminde bir zatt?. Bu zat Padi?ah nezdinde ?smail Pa?a taraf?ndan tahtie edilmi? (hatal? g?r?lm??) ''Mektepte b?yle talebe var. Ya fark?nda olmuyor, ya m?samaha ediyor.'' denilmi?. R?za Pa?a mevkiini muhafaza i?in ink?r etmi?.
Bir g?n, gazetenin icap eden yaz?lar?ndan birini yazmakla me?guld?k. Baytar dershanelerinden birine girmi?, kap?y? kapatm??t?k. Kap? arkas?nda birka? n?bet?i duruyordu. R?za Pa?a'ya haber vermi?ler. S?n?f? bast?. Yaz?lar masa ?st?nde ve ?n tarafta duruyordu. G?rmemezli?e geldi. Ancak dersten ba?ka ?eylerle i?tigal vesilesiyle tevkifimizi emretti. ??karken: ''Yaln?z izinsizle iktifa olunabilir'' dedi. Sonra hi?bir ceza tatbik?na l?zum olmad??n? s?ylemi?. B?yle hareket etmesinde, kendine atfedilen kusuru meydana ??karmamak gayretinin dahli olmakla berabre h?sn-i niyeti de ink?r edilemezdi.
Esk?n-? Harbiye s?n?flar?n?n nihayetine kadar bu i?lere devam ettik. Y?zba?? olarak mektepten ??kt?ktan sonra ?stanbul'da ge?irece?imiz m?ddet zarf?nda bu i?lerle daha iyi i?tigal i?in bir arkada? nam?na bir apartman tuttuk. Ara s?ra orada toplan?yorduk. Bu hareketlerimizin hepsi t?kip olunuyor ve biliniyordu.
Aram?za Giren Hafiye
Bu s?rada Fethi Bey nam?nda eski arkada?lardan zabit iken askerlikten terdolunmu? bir zat kar??m?za ??kt?. Kendisinin sefalet-i halinden (yoksul durumundan) muavenete (yard?ma) muhta? oldu?undan, yatacak yeri bulunmad???ndan bahisle bize iltica etti( s???nd?). Biz de bu zat? malikoldu?umuz apartmanda yat?rmaya ve muavenet (yard?m) etmeye karar verdik. ?ki g?n sonra kendisinin talebi ?zerine bir yerde m?l?ki olacakt?k. Gitti?im zaman yan?nda m?beyne mensup bir de y?ver g?rd?m. Apartmanda yatan ?smail Hakk? Bey nam?nda bir zat vard?, derhal g?t?rm??ler. Bir g?n sonra da bizi tevkif ettiler. Fethi Bey me?er ?smail Pa?a'n?n hafiyesi imi?, bir m?ddet m?nferit surette mahpus kald?m. Sonra m?beyne g?t?rd?ler. ?sticvap edildim (sorguya ?ekildim). ?smail Pa?a, ba?k?tip, bir de sakall? bir adam haz?r bulunuyordu. ?sticvaptan anlad?k ki gazete ??kard???m?zdan, te?kil?t yapt???m?zdan, apartmanda ?al??t???m?zdan, hul?sa b?t?n bu i?lerden dolay? maznun bulunuyorduk. Daha evvelki arkada?lar itiraflarda bulunmu?lar. Birka? ay b?yle mevkuf tutulduktan sonra b?rakt?lar.
Asker? Hayat?m?n Ba?lang?c?
Birka? g?n sonra Erk?n-? Harbiye Dairesine tekmil erk?n-? harp arkada?lar? ?a??rd?lar. M?tesaviyen (e?it olarak) Edirne ve Sel?nik'e, yani o zamanki ikinci ve ???nc? ordulara g?nderilmemiz mukarrerdi. Kur'a ?ekilece?ini, fakat beynimizde (aram?zda) anla??rsak kur'aya l?zum kalmayaca??n? s?ylediler. Ben arkada?lara i?aret ettim. Biraz konu?tuk. Filhakika ufak bir anla?ma neticesinde ikinci ve ???nc? ordulara gidecekleri ay?rd?k. Bu tarz hareketi aram?zda te?kil?t bulundu?una delil diye tel?kki ettiler. Beni Suriye'ye nefyettiler (s?rg?n ettiler). ?am'da bir s?vari k?t'as?nda staj yapmaya memur olunmu?tum. O s?ralarda D?rz?lerle bir tak?m meseleler vard?. D?rz?ler ?zerine k?taat sevkolunuyordu. Ben de bu meyanda gittim. D?rt ay orada kald?m.
H?rriyet Cemiyetinin Tesisi
''H?rriyet Cemiyeti'' nam?nda bir cemiyet v?cude getirdik. Bunu tevsi (geni?letmek) i?in ald???m?z tedbirler meyan?nda benim muhtelif s?nufu askeriyede (askeri s?n?flarda) staj yapmak bahanesiyle Beyrut, Yafa ve Kud?s'e gitmem vard?.
B?ylece hareket ettim. ?simlerini sayd???m yerlerde te?kil?t yap?ld?. Yafa'da, daha fazlaca kald?m. Oradaki te?kil?t daha kuvvetli oldu. Fakat Suriye'de arzu etti?imiz derecede i?i taazzuv ettirmek (oldurmak) gayri m?mk?n g?r?n?yordu. Bende i?in Makedonya'da daha sert gidece?i kanaati vard?. Oraya gitmek i?in ?are d???nmekte idim.
Nefye (s?rg?ne) dair hakk?mda ??kan iradede ''vesait-i sehile ile memleketine gidemeyecek bir yere g?nderilmesi'' kayd? vard?. Bu itibarla Makedonya'ya gitmek m??k?ld?. O esnada bir yanl??l?k mahsul? oldu?una ??phe olmayan bir mezuniyet tezkeresi elimize ge?ti. Buna yanl??l?k denebilir. Fakat bu yanl??k? ?urada burada ?al??an komite erk?n?n?n netice-i mesaisi (?al??malar?n?n sonucu) olarak icat edilmi?ti.
Bu tezkereye nazaran mezunen ?zmir'e gidebilecektim. ??in i?inde bir yanl??l?k oldu?unun meydana ??kaca??n? takdir ediyordum. Fakat o esnada Sel?nik'te top?u m?fetti?i bulunan ??kr? Pa?a'n?n gayet vatanperver bir zat oldu?unu hik?ye ediyorlard?. Kendisine bir mektup yazd?m. Kendimi ve maksad?m? az ?ok a??k?a anlatt?m. Bu maksatlar?n seri surette yap?lmas? Makedonya'ya gitmeme m?tevakk?ft? (ba?l? idi). Kendi evsaf? hakk?nda duydu?um ?eyler do?ru ise del?let (yard?m) etmesini rica ettim. Do?rudan do?ruya cevap vermedi. Fakat ne ?ekilde olursa olsun kendili?inden Sel?nik'e gidersem i?i temin edece?ini bilvas?ta bildirdi. Tezkereyi cebimize koyduk. Makedonya'ya gitmek ?zere hareket ettim. Fakat hareketi m?teak?p meselenin meydana ??kmas? ihtimaline kar?? izimi kaybettirmek i?in evvel? M?s?r'a, sonra Yunanistan'a gitim. ?ayet bir mal?mat olursa oralardan ge?erken Yafa'da bildireceklerdi. Hi?bir ?ey yazmad?lar. M?tenekkiren (k?l?k de?i?tirerek) Selanik'e girdim. Bir gece ??kr? Pa?a'y? g?rd?m. Benimle temastan tevahhus ediyordu (?rk?yordu). Ben cidd? bir nokta-i istinat (dayanma noktas?) bulmaks?z?n d?rt ay kadar Sel?nik'te kald?m. H?rriyet Cemiyeti'nin bir ?ubesini tesis ettim.
Makedonya'ya Resmen Nakil
Sel?nik'te bulundu?umu ?stanbul haber alarak, takibata ba?lad?. Oradan tekrar m?tenekkiren (k?l?k de?i?tirerek) Yafa'ya geldim. O zaman bir Akabe meselesi vard?. Kendimi derhal hududa memur ettim. Arand???m zaman hudut ?zerinde isbat-? v?cut ettim.
Cem'an (Toplam) iki bu?uk, ?? sene Suriye'de kalm??t?m. Bu m?ddet zarf?nda her ?ey unutulmu?tu. Makedonya'ya nakil i?in resmen m?racaat ettim. Maksad?ma nihayet v?s?l oldum.
Sel?nik'e geldi?imde bizim H?rriyet Cemiyeti'nin ''Terakki ve ?ttihat'' nam?n? ald???n? duydum. Doktor Naz?m Bey, Paris'ten Sel?nik'e gelmi?. ''Terakki ve ?ttihat Cemiyeti'nin tarihte yeri var. O nam alt?nda ?al???rsa daha iyi tesir eder'' diye arkada?lar? ikna etmi?. Cemiyet o nam alt?nda ?al??makta devam etti. Resmi memuriyetim, maiyet m???r? erk?n-? harbiyesinde idi. Ben bu vaziyette iken 1324 (1908) senesi geldi ve Me?rutiyet ilan olundu.
Me?rutiyet'ten sonra
Me?rutiyet'ten sonra b?t?n e?has (?ah?slar) meydana ??kt?. O zamana kadar saf ve nezih (temiz) ?al???yorduk. Ben herkesi ?yle biliyordum. ?ahsi n?mayi?leri ?irkin buldum.
Baz? arkada?lar?n harek?t?n? ?ayan-? tenkid g?rd?m. Tenkidden i?tinap etmedim (?ekinmedim).
Bu fenal?klar? bertaraf etmek i?in ilk d???nd???m tedbir ordunun siyasetten ?ekilmesi nazariyesi idi. Bunu di?er arkada?lar caiz g?rm?yorlard?. Nihayet 31 Mart Vak'as? oldu. Bu vak'a ?zerine Makedonya'dan giden k?taat?n ve ilk devirde Edirne'den bunlara iltihak eden kuvvetlerin erk?n-? harbiye reisi olarak ?stanbul'a gittim. Bidayette kumandan H?sn? Pa?a idi. ''Hareket Ordusu'' ismini ben buldum. O zaman bunun manas?n? kimse anlamam??t?. Mesele ?undan ibaretti: ?stanbul'a hitaben bir beyanname yazmak laz?m geldi. Bunu ben yazd?m. Sonra sefirlere hitaben ikinci bir beyanname yazd?k. Buna ne imza konulmas? m?nasip oldu?unu d???nd?k. Baz? arkada?lar ''H?rriyet Ordusu'' dediler. Halbuki b?t?n ordu h?rriyet ordusu vaziyetinde idi.
Hareket halinde bulunan kuvvetlerin vaziyetini g?stermek i?in ''h?rriyet ordusunun operasyon kuvvetleri'' denildi. Ben bu ''operasyon'' kelimesinin T?rk?eye terc?mesini d???nerek ''Hareket Ordusu'' t?birini kulland?m.
31 Mart'tan sonra
31 Mart meselesi halledilince tekrar Sel?nik'e d?nd?m. Ordunun cemiyetten ayr?lmas? ve siyasetle i?tigal etmemesi nokta-i nazar?n? bu defa daha kuvvetle ileri s?rmeye ba?lad?m.
?lan-? me?rutiyetten (me?rutiyetin ilan?ndan) sonra te?kil?t yapmak i?in Trablusgarp'a g?nderilmi?tim. Her defa orada ?ttihat ve Terakki Kongresi'ne murahhas (delege) intihap olunuyor, fakat gitmiyorduk. Bir defa yaln?z bu maksad? anlatmak i?in gittim. Maksad?m? kabul ettirdim. Fakat muvaffakiyet yaln?z kongrenin nazari karar?nda kald?. Tatbik edilmedi. ?ttihat ve Terakki'nin baz? e?has? (ki?ileri) ile aram?zda Me?rutiyet'ten sonra ba?layan ihtil?f-? efk?r (fikir ayr?l???) nihayet derecede ?iddetlendi ve tamam bu ana kadar devam etti.
Bundan sonra yeni ordu te?kil?t? yap?ld?. ?zzet Pa?a Erk?n-? Harbiye Reisi idi. Ben bu te?kil?tta Sel?nik kolordusu Erk?n-? Harbiyesi'ne k???k r?tbede bir zabit s?fat?yla dahil oldum. Hen?z kola?as? r?tbesinde idim. Ordunun talim ve terbiyesi ile u?ra??yordum. Bu itibarla ?ifahi ve tahriri pek ?ok tenkitler yapmak mecburiyeti h?s?l oluyordu. Bun tenkidat bilhassa eski kumandanlar? rencide ediyordu. Bunun, benim ameliyattan ziyade nazariyat?? oldu?umdan ileri geldi?ine zahip olarak (kap?larak) m?cazat (cezaland?rma) kabilinden 38'inci piyade alay?na kumandan yapt?lar. Bu t?yin gazap y?z?nden rahmet oldu. Alay Kumandanl???'n? ifa etti?im s?rada, Sel?nik'te bulunan tekmil garnizon k?taat?, alay?n tatbikat?na kendiliklerinden i?tir?ke ba?lad?lar. Verilen konferanslara di?er zabitlerin i?tir?ki g?r?ld?. O zaman Sel?nik'te bu faaliyetten ??phelendiler. Beni Mahmut ?evket Pa?a marifetiyle ?stanbul'a ?a??rd?lar. Erk?n-? Harbiye-i Umumiye'de bir vazifeye t?yin ettiler.
Sel?nik'te bulundu?um s?rada Arnavutluk harekat?yla me?gul olmu?tum. Evvela ?evket Turgut Pa?a memur iken Mahmut ?evket Pa?a bizzat Arnavutluk harek?t?n? ele alm??t?r. Beni de erk?n-? harbiye reisi diye beraber g?t?rd?.
Trablus ve Balkan harpleri
?stanbul'a ?a??r?ld???m s?rada ?talyanlar Trablusgarp'a h?cum ettiler. Ben de tebdil-i nam (ad de?i?tirme) ve k?yafet ederek baz? arkada?larla beraber M?s?r'a oradan Bingazi taraflar?na gittim. Bir sene kadar devam eden harp esnas?nda Bingazi Kuvvetleri Kumandanl???'nda bulundum.
As?l memlekette de Balkan Harbi ba?lam??t?. Bulgar ordusu ?atalca hatt?na ve Bolay?r'?n ?im?line (kuzeyine) geldi?i bir s?rada ?stanbul'a avdet ettim (d?nd?m).
Umum? harp
Bu senenin nihayetinde Harb-i Umum? ilan olundu. V?ki olan m?racaat ve talebim ?zerine Tekirda??'nda hen?z te?kil edilen 19'uncu f?rkaya kumandan oldum. Ar?burnu'nda, Anafarta'da bulundum. ?ngilizler ?ekilip gittikten sonra bir ay Edirne'de 16'nc? Kolordu ile kald?m. Sonra Kolordu Kumandan? olarak Diyarbak?r ve havalisine gittim. Orada yapt???m?z m?him muharebelerden biri, Bitlis ve Mu?'un Ruslardan istirdad?d?r (kurtar?lmas?d?r).
Harbin son safhas?nda
Harbin son safhas?nda baz? fikirlerim kabul edilmeyince kumanday? da red ile ?stanbul'a d?nd?m.
O s?ralarda idi. Veliahd ile birlikte Alman Kararg?h-? Umum?si'ne gittik ve Alman garp cephesinin baz? aksam?n? g?rd?k. Bu m??ahedat?mdan (g?zlemimden) Hindenburg ve Ludendord ile m?l?katlar?mdan sona mutalebat-? s?b?kamdaki (eski isteklerimdeki) isabete daha ziyade kani oldum.
O zaman h?s?l etti?im son kanaat, Harb-i Umumi'ye dahil olundu?u ilk anda s?ylemi? oldu?um fikrin ayn? olarak tecelli etti (meydana ??kt?).
Binnetice vaktiyle istifa etmi? oldu?um 7. Ordu Kumandanl???'na tekrar ba?lamak ?zere Nablus'a gittim.
M?tarekeden sonra
Ayn? s?ralarda m?tareke imza edilmi?ti. Daha Halep'te iken, derhal kabineyi tebdil etmek (de?i?tirmek) ve yerine isimlerini sarahaten (a??k?a) s?yledi?im zevattan (ki?ilerden) m?rekkep bir kabine ge?irmek l?zumunu ve ayn? zamanda benim ?stanbul'a celbim faydal? olaca??n? a??ktan a???a ?stanbul'a bildirmi?tim. V?k?a kabine tebeddil etti, fakat benim ?stanbul'a celbime l?zum g?r?lmedi. Nihayet bu kabine de d??t?kten sonra ?stanbul'a gittim.
?stanbul'a muvasalat?mda (var???mda) benim nazar?mda vaziyet ?u idi: Meclis-i Meb'usan nas?l hareket etmek laz?m gelece?inde m?tereddit (karars?z) bulunuyordu.
Yeni sukut etmi? (d??m??) zevatla ve mes'uslarla ayr? ayr? g?r??t?m. O zaman d???nd???m ?ey, her ciheti tatmin ederek m?dafaa-i memleket i?in kuvvetli bir vaziyet ihdas olunabilece?i merkezinde idi. Fakat bu d???nce ?zerinde l?zumu kadar ?al??maya vakit kalmadan Meclis'in feshine ?ahit olduk.
?stanbul erbab? hamiyetince (hamiyetli kimselerinden) muhtelif namlar alt?nda programlar ve f?rkalar te?kil olunmak suretiyle ?are-i hal?s (kurtulu? yolu) aranmakta idi. Bunlar?n her birini ayr? ayr? tetkik ettim. Hi?biri bir kuvve-i teyidiyeye (inand?r?c? kuvvete) istinat etmiyordu (dayanm?yordu). Binaenaleyh hi?biriyle te?rik-i mes?iden (i?birli?inden) bir netice beklemedim. Kuvve-i teyidiyenin do?rudan do?ruya millet olaca?? kanaati bende pek kuvvetli idi.
?stanbul'dan ayr?lmak karar?
?stanbul'da cereyan eden ahvalden, yap?lan te?ebb?slerden, bilhassa vaziyetin vahamet (a??rl?k) ve fecaatinden milletin haberi yoktu. ?stanbul'da oturup milleti haberdar etmek imk?n? da kalmam??t?. Binaenaleyh yap?lacak ?eyin ?stanbul'dan ??k?p milletin i?ine girmek ve orada ?al??mak oldu?una karar verdim. bunun suret-i icras?n? (uygulama ?eklini) d???nd???m ve baz? arkada?larla m?zakere etti?im s?rada idi ki h?k?met beni ordu m?fetti?i olarak Anadolu'ya g?ndermeyi teklif etti. Bu teklifi derhal maalmemnuniye (sevin?le) kabul ettim ve tam Yunanl?lar?n ?zmir'e girdikleri g?n idi ki ?stanbul'dan ayr?ld?m.
Benim d???nd???m ?u idi: Her tarafta muhtelif namlar alt?nda birtak?m te?ekk?ller ba?lam??t?. Bunlar? ayn? program ve ayn? nam alt?nda birle?tirerek b?t?n milleti al?kadar etmek ve b?t?n orduyu da bu maksada h?dim (hizmet eder) k?lmak l?z?md?. Anadolu'ya girdi?im zaman, daha ordu m?fetti?i s?fat ve sal?hiyeti ?zerimde iken, bu noktadan i?e ba?lad?m ve bu maksat az zamanda h?s?l oldu.
Takip etti?im tarz-? mesai (?al??ma tarz?) ?stanbul'da mal?m olunca beni ?stanbul'a celbetmek istediler. Gitmedim. Binnetice istifa ettim.
Bir ferd-i millet s?fat?yla Erzurum Kongresi'ne i?tirak ettim. Erzurum Kongresi'nde tespit edilen esaslar? b?t?n memlekete te?mil (yayma) maksad?yla Sivas'ta da bir kongre akdolundu. Bu kongrelerin tevlit etti?i Heyet-i Temsiliye nam?ndaki heyetle kongrelerin esasat?n? takip ettik.
T?rkiye B?y?k Millet Meclisi
Meb'usan?n (milletvekillerinin) tekrar intihab? (se?imi) ve Meclis'in ?stanbul'da k??ad? (a??lmas?) temin olunmu?sa da Meclis'in du?ar-? tecav?z (sald?r?ya u?ram??) olmas? ?zerine T?rkiye B?y?k Millet Meclisi'ni v?cude getirmeye te?ebb?s olunmu? ve bu suretle 23 Nisan tarihinde bu Meclis toplan?p i?e ba?lam??t?. Te?kil?t-? Esasiye Kanunu'nda mevcut olup mezk?r kanunun ruhunu ifade eden ve ilk projede zikrolunan prensiplerin men?eine gelince, esasen ?tedenberi H?kimiyet-i Milliye'nin en iyi temsili m?mk?n olaca??na dair nazari olarak baz? tetkikat ve tetebbuat-? nazariyeden benim ??karabildi?im netice ?u idi: H?kimiyet-i Milliye'nin tamam?yla m?tecelli olmas? (meydana ??kmas?), bunun sahib-i asl?si (as?l sahibi) olan b?t?n insanlar?n bir araya gelip, bunu bilfiil istimal etmesiyle (kullanmas?yla) m?mk?nd?r. Fakat b?t?n T?rkiye ahalisinin toplanmas? suretiyle bu maksad?n teminine amel? bir ?are olsa olsa bunlar?n sahib-i sal?hiyet vekillerinin bir araya gelip bu i?i yapmas? olabilirdi. H?kimiyet-i Milliye'mizin bir zat veyahut e?has? mahdut (s?n?rl?) kabine gibi bir heyet taraf?ndan temsil edilmesi y?z?nden memleketi ve milleti istibdattan kurtaramad???m?z vekayi-i tarihiye ile (tarihi olaylarla) m?sbit (ispat edilmi?) oldu?undan herhalde bu hakk? temsili m?mk?n oldu?u kadar ?ok insanlardan m?rekkep ve m?ddet-i vek?leti az bir heyette temsil ve tecelli ettirmek bence yeg?ne ?are idi. Memleket dahilinde ve millet i?inde evvel ve ?h?r (sonra) yapm?? oldu?um tetkikat ve tetebbuat (ara?t?rma) da bana bu fikrin kaabiliyet-i icraiyesinde (uygulamas?nda) b?y?k imk?nlar ve isabetler oldu?u kanaatini vermi?ti. Herhalde halk?m?z? idare ile yak?ndan al?kadar etmek yani idareyi do?rudan do?ruya halk?n eline verebilecek bir tarz? idareyi tesis etmek hem H?kimiyet-i Milliye'nin hakiki olarak temsili ve hem de bu sayede milletin benli?ini anlamas? itibariyle elzem (?ok l?zumlu) idi.
??te bu d???ncelerin bu tetkiklerin ilham? olarak bu proje yap?lm??t?.
Te?kil?t en ufak daireye kadar te?mil edildi?i takdirde muhassalan?n (elde olunan sonu?) daha b?y?k ve feyznak (feyizli) olaca??na ??phe yoktur. Memleket ve milletin i?inde bulundu?u m??k?l?t? ve hal-i harbi de (sava? durumunu da) d???n?rsek Meclis'in muhassala-i faaliyetini (?al??malar?n?n sonucunu) ve oradaki muvaffakiyetini takdir etmemek m?mk?n de?ildir.
Misak-? Milli ve ondan sonras?
Misak-? Milli sulh akdetmek i?in en m?kul ve asgari (en az) ?eraitimizi (?artlar?m?z?) ihtiva eder bir programd?r. Sulhe v?s?l olmak i?in temerk?z ettirece?imiz (toplayaca??m?z) esasat? ihtiva eder. Fakat memleket ve milleti kurtarmak i?in sulh yapmak k?fi de?ildir. Milletin hal?s-? hakikisi (ger?ek kurtulu?u) i?in yap?lacak mesai ondan sonra ba?layacakt?r. Sulhtan sonraki mesaide muvaffak olabilmek milletin istikl?linin mahfuziyetine (korunmas?na) v?bestedir (ba?l?d?r). Misak-? Milli'nin hedefi onu temindir. Memleket ve milletin ?tisinden (gelece?inden) as?l emin olabilmesi, bir defa milliyet?ilik esas?na istinat eden te?kil?t? idariyesinin bihakk?n te?mi? ve taazzuv ettirilmesi ve tatbik olunmas?yla beraber ahval-i iktisadiyemizin (ekonomik durumumuzun) refah-? millimizi (milli refah?m?z?) temin edecek tarzda ?slah ve ihyas?na (canland?r?lmas?na) v?bestedir (ba?l?d?r).
Bu hakayik? (ger?e?i), ak?de-i milliye tan?yarak muhafaza edebilecek bir heyet-i i?timaiye olabilmemiz i?in de maarifimizi tamamen amel? ve ihtiyacat-? hakikiyemize (ger?ek gereksinmemize) muvaf?k bir program dairesinde ihya etmek laz?md?r. Bu noktalarda muvaffakiyet sayesinde memleket imar edilebilecek ve millet zenginle?tirilebilecektir.
Ufak bir program kadrosu s?ylemek laz?m gelirse: te?kil?t ba?tan nihayete kadar millet te?kil?t? olacakt?r. ?dare-i Umumiye'yi milletin eline verece?iz. Bu Heyet-i ??timaiye'de sahib-i hak olmak, herkesin sahib-i sa'y (?al??ma sahibi) olmas? esas?na istinat edecektir (dayanacakt?r). Millet, sahib-i hak (hak sahibi) olmak i?in ?al??acakt?r.
Islah olunacak ?eyler, iktisadiyat ve maariftir. Bu sayede memleket imar edilecek, millet refah sahibi olacakt?r.
Hi?bir millet ve memlekete kar?? fikr-i tecav?z (tecav?z fikri) beslemeyiz. Fakat muhafaza-i mevcudiyet ve istikl?l i?in, bir de milletimizin bu dedi?imiz sahada m?sterihane ve kemal-i itminan (tam bir g?venle) ?al??arak m?reffeh ve mesut olmas?n? temin i?in her vakit memleket ve milletimizi m?dafaaya kaadir (g?c? yeter) bir orduya malikiyet de nuhbe-i ?m?limizdir (emellerimizin en kutsal?d?r).
Te?kil?t? idaremizde b?t?n bu esaslar?n mahfuziyeti tabiidir. Buna nazaran h?k?met do?rudan do?ruya BMM'nin kendisidir. B?yle umur-u idareyi (idari i?leri) memlekette sahib-i icraat olan bir heyetin, muhtelif fikir ve i?tihatlar etraf?nda toplanm?? partilerden ziyade m??terek nukat-? esasiyeye (esas noktalara) riayetk?r m?mtezi? (kayna?m??) ve m?stenit bir heyet olmas? ?ayan? arzudur. Ancak i?timai esaslar?m?z?n menba? (kayna??) olan millette hen?z hayat ve saadat-i hakikiyelerini k?fil (sa?layan) efk?r? umumiye ??mil bir surette gayri m?tebariz (belirsiz) oldu?undan, bundan istifade ederek kendi fikir ve i?tihatlar?n?n isabetli iddias?nda bulunacak baz? insanlar?ny ine baz? kimseleri kendi nokta-i nazarlar?na raptetmesi (ba?lamas?) ve binnetice parti haline te?ekk?ller v?cude gelmesi ba?d?l ihtimal (uzak ihtimal) de?ildir.
Buna mukabil baz? hususi i?tihatlar?n mevcudiyeti belki de m?sademe-i efk?r (fikir ?arp??mas?) i?in faydal? olabilir. Fakat eskisi gibi millet ve memleketten memba ve nokta-i istinat (kaynak ve dayanak noktas?) almayan ve onun menafi-i hakikiyesiyle hi? m?nasebeti olmayacak surette ya s?rf nazari veya hissi ve ?ahsi programlar etraf?nda parti te?kiline kalk??acak insanlar?n millet taraf?ndan h?sn? tel?kkiye mazhar olaca??n? zannetmiyorum.
Benim b?t?n tertibat ve icraatta d?st?r-u hareket ittihaz etti?im bir ?ey vard?r. O da v?cuda getirilen te?kil?t ve tesisat?n ?ah?sla de?il, hakikatle kaabili id?me (s?rekli) oldu?udur. Binaenaleyh herhangi bir program, filan?n program? olarak de?il, fakat ihtiyac-? millet ve memlekete cevap verecek efk?r? (d???nceleri) ve tedabiri (tedbirleri) ihtiva etmesi itibariyle haiz-i k?ymet ve itibar olabilir.
?ahsi emeller istinatg?h bulamaz
Misak-? Milli dairesinde temin-i mevcudiyet ettikten sonra g?r?lt? ??kar?p fesat??l?k edecek ve tevsii arazi fikrinde bulunacak adamlar ortaya ??kamaz. Bence buna imk?n yoktur.
(Ba?bu? Atat?rk - 1922)
Derleme: T?rkiye Atat?rk??ler Birli?i Te?kilat?
Sava?an Ats?z
Kaynak: www.turkiyeataturkculerbirligi.tr.cx
(ALINTIDIR)