KARTEZYEN ŞÜPHE

Descartes bir matematik dehasıydı ve bu alanda cebirin geometriye uygulanmasından oluşan yeni bir kod buldu. Bu kol analitik geometri ya da koordinat geometrisi olarak çeşitli adlar altında bilinir. Descartes aynı zamanda diyagramı da buldu. Bir diyagram üzerinde yer alan herkesin bildiği o iki çizgi onun adını taşımaktadır. Bunlara Kartezyen koordinatlar denir; Kartezyen de Descartes adından türetilmiş bir sıfattır. Matematiğin apaçık ve tümüyle güvenilir kesinlikleri Descartes’i heyecanlandırmaktaydı. Böylece matematiğe kesinliğini veren şeyin bilginin öteki alanlarına uygulanıp uygulanamayacağını düşünmeye başladı. Eğer bu mümkün olabilirse hiçbir şeyin kesin olarak bilinemeyeceğini savunan Septikleri kolayca çürütebilecek bir şey olacaktı elimizde. Fakat bundan da önemlisi modern anlamıyla bilimin üzerinde inşa edilebileceği dünya hakkında kesin bilgi elde etmenin bir yöntemine kavuşabilecektik. Descartes matematiğin kesinliğini şu bir dizi nedene borçlu olduğunu sonucuna vardı. Matematik tanıtlamalar son derece basit az sayıda öncülden başlamaktaydı; bu basitlik (iki nokta arasındaki en kısa mesafe düz bir çizgidir önermesinde olduğu gibi) o denli temel ve apaçıktı ki onlardan şüphe etmek olanaksızdı. Daha sonra her seferinde mantıksal bir adım atılarak bu tanıtlamalardan tümdengelimsel biçimde ilerlenirdi. Her adım yanlışlanamaz çok basit ve yine kesindi. Daha sonra –ki bu matematiğin büyüsüne kapılmış herkesi kendinden geçiren bir şeydir – her biri basit ve apaçık olan öncüllerden yine her biri basit ve apaçık olan mantıksal adımlarla ilerlerken ne basit ne de apaçık olan sonuçlara vardığınızı fark edersiniz: Önünüzde öngörülmemiş buluşlarla dolu bir dünya açılmaya başlar. Bu buluşların çoğu şaşırtıcıdır ve uygulamada büyük yararları vardır; ayrıca hepsinin doğruluğuna güvenilebilir. İnsana keşfedilmeyi bekleyen bu dünyanın bir sonu yokmuş gibi gelir. Descartes’in yaptığı gibi matematikçiler beklenmedik yeni yollar açmışlar hep. Şimdi bu yöntemi matematiksel olmayan bilgilere tastamam uygulamak mümkün müdür diye sorar Descartes. Matematiğin dışında doğruluğundan şüphe edilemez önermeler bulabilirsek onları tümdengelimsel kanıtlamalarda öncül olarak kullanabiliriz; bu durumda onlardan mantıksal olarak çıkarsadığımız herşey doğru olmak zorundadır. Bu bize bilgi yolunda buluşlarına yüzde yüz güvenebileceğimiz yöntemsel bir temel sağlayacaktır. Fakat böyle öncüller var mıdır? Yoksa matematik ve mantık dışında kesin olarak bilebileceğimiz bir şey yok mudur? Bu tür kesin öncüller arayışında Descartes üç evreden geçti. İlkin doğrudan ve dolaysız deneyi önüne koydu. Çıplak gözle kilise kulesine ya da bir bölümü suya batmış şu ağaca baktığımda elbette duyularımın dolaysız tanıklığına güvenebilirim. Ama heyhat! Araştırma sırasında doğrudan gözlemin bizi sık sık yanılttığı ortaya çıkmaktadır. Gündüz altın gibi parlayan günbatımında kızıllaşan şu kilise kulesi diğer zamanlarda gri görünmektedir. Suya girdiği noktada eğik görünen şu dalın sudan çıkartıldığında düz olduğu görülüyor. Dolayısıyla onlara ne kadar doğrudan baksam da aklım ne kadar uyanık ve tetikte olsa da gerçekte şeylerin bize göründüğü gibi olduklarından asla emin olamayız.

Felsefenin Öyküsü
Bryan Magee

1637'de Yöntem Üzerine Konuşma'da Descartes çalışmalarının amacını etkileyici bir biçimde ortaya koyuyor: "Bizi doğanın efendisi yapabilecek pratik bir felsefe ve fizik." Descartes insanın işleyerek üzerinde 'efendiliğini kurabileceği üç alanı belirlemeye yöneliyor: Fiziksel çevre insan bedeni ve bedene yakından bağlı olan ruh. Felsefesinin bunlara karşılık gelen ve ancak 1647'de belirlenen üç' ürünü; mekanik tıp ve "diğer bilimlerin tam bilgisini önvarsayan ve bilgeliğin en son aşaması olan en yüksek ve en yetkin ahlâk sistemi"dir. Söz konusu pratik anlayışa nasıl ulaşabileceğini önce 1619'da kehanetimsi bir rüyada görüyor ve sonra 1620'lerde buna ilişkin görüşünü açıklıyor: Aklın Idaresi İçin Kurallar da °bilim birdir" diye yazıyor çünkü neyi incelerse incelesin bilen zihin birdir. Dolayısıyla doğada da yalın yöntemsel yaklaşımın geçerli olması gerekir. Bunun dışında doğa felsefesi tümüyle matematik -şekiller ve sayılar- cinsinden yapılabilir. Bu gereklilik basit bir akıl yürütmeyle doğrulanır: Sayılar ve şekiller bizim gerçekten akledebileceğimiz şeylerdir -daha sonra ifade edeceği gibi bunlar 'açık ve seçik'tir. Pratik doğrulaması da aynı derecede basittir: Eski bilim dalları arasında fizik başarılı olamazken matematiksel olarak yapılan mekanik başarıya ulaşmıştır. Akılsal olanla pratik olan arasındaki bu uyum evrensel yöntemi bulduktan tam on yıl sonra 1629-30'da keşfettiği derin ¤¤¤¤fizikle açıklanabilir. Benim aklım ve doğal dünya aynı yaratıcının ürünüdür. Demek istediği dünyanın benim akledebileceğim bir şey olduğudur. Tanrı'nın dünyayı insanların anlayabilecegi gibi yaratmasının bir sebebi -1641'de Altıncı Meditasyon'da bunu a priori degil empirik olarak keşfettigimizi yazar - insanın mutluluğuna büyük değer vermesidir.

Descartes Sözlüğü'ne "Önsöz"
Prof. Dr. Stephane Voss
MEDİTASYON

Descartes'ın kendi ¤¤¤¤fiziksel dizgesinin nihai sunumu için "Meditasyonlar" başlıgını seçmesinin büyük bir önemi var. Öncelikle bu çalışmanın ele alınış tarzı on altıncı yüzyılda ve on yedinci yüzyılın başında ibadete ait geniş bir yazı topluluğunun etkilerini gözönüne sermektedir örnek olarak Cizvit Tarikatı kurucusu Ignatius Loyola'nın (1491- 1556) yazıları verilebilir. Spiritual Exercises adlı yazısında Ignatius "tinsel deneyim"i şöyle tanımlıyor: "Kendi bilincini meditasyon yoluyla temaşa ya da ibadet yoluyla sessizce ya da yüksek sesle inceleme yolu" ve şöyle devam ediyor Loyola "ruhun gereksinimleri genellikle olgularla doyurulmaz daha çok içsel duyuyla ve şeyler için duyulan arzuyla olur" (Execitia Spiritualia (1548) çev. Loongıidge s. 4 ve 7). Yeni kurulmuş olan Cizvit koleji La Fleche'te Cizvitler tarafından eğitilmiş olan Descartes kendi "Meditasyonlar" ını açıkça durağan olgu kümeleri olarak tasarlamamıştır etkisi yalnızca yazarı izlemeye hevesli ve metinde bulunan düşünümleri içselleştirenler tarafından duyulabilecek bir dizi devingen deneyim olarak tasarlamıştır: "Benimle birlikte ciddi bir şekilde meditasyon yürütmek isteyen ve yürütebilecek olanlar dışında kimseyi bu kitabı okumaya zorlamıyorum" (Meditasyonlara Önsöz AT VII 1 1 : CSM II 8). Başlangıçtan itibaren bu içsel ya da öznel yönelim ortadadır. Düşüncenin akışı dünyadan soyutlanmış yalnız düşünürün düşünümlerini izlemektedir: "Bugün zihnimi her türlü kaygıdan arındırdım ve kendim için esnek bırakılmış serbest bir zaman ayırdım. Burada tamamiyle yalnızım" (AT VII 17-8: CSM 11 12). Ner "Meditasyon" bir günü kaplayacak şekil- de tasarlanmıştır ve her biri bir sonraki keşif aşaması başla- madan önce o ana dek kazanılmış olan içgörüleri yineleyen bir özetle son bulmaktadır.

Descartes Sözlüğü
John Cottingham
Doruk Yayıncılık.

ZİHİN VE BEDEN

Descartes 'zihin' (fransızca esprit Latince mens) ya da 'ruh' (Fransızca ame Latince anima) terimini bilinçli düşünen ben'e işaret etmek için kullanır Yöntem Üzerine Konuşma'da belirttiği gibi (AT VI 330: CSM I 127) "sayesinde benim ben olduğum bu 'Ben' ". Daha sonra Meditasyonlarda bu kavrayışı daha tam hale getirir: İkinci Meditasyon'da 'Öyleyse ben neyim?' diye sorar ve yanıt verir: "Ben kati anlamıyla yalnızca düşünen bir şeyim (res cognitans) yani ben bir 'zihin veya zekâ veya akıl veya ratioyum* (mens sive animus sive intellectus sive ratio AT VII 27: CSM II 18). Daha sonra 'düşüncenin' tanımı iradi ve akli faaliyetleri içerecek şekilde genişletilir: "Öyleyse ben neyim? Düşünen bir şey Bu (şey) nedir? Kuşku duyan idrak eden evetleyen redde den isteyen ve istemeyen bir şey ..." (AT VII 28: CSM II 19 bu pasajda imgeleme ve duyusal algıya sahip olma 'düşünen bir şeyin' yaptıklarının listesine eklenir ancak bu son iki yeti daha sonra Altıncı Meditasyon da kendilerine ait özel bir kategoride incelenmeyi (ele alınmayı) gerektirir hale gelir; Descartes'ın "düşünce" genel yaftası altında sınıflandırdığı akli ve iradi faaliyetler hakkında Meditasyonlar ın sonunda ortaya çıkacak merkezi olgu bunların cisimden tamamıyla ayrı bir töze ait olduklarıdır. "Bir yandan yalnızca düşünen uzama sahip olmayan bir şey olduğum denli kendimin açık ve seçik bir ideasına sahibim; ve diğer yandan yalnızca uzama sahip düşünmeyen bir şey olduğu denli açık ve seçik bir cisim ideasına sahibim" (Altıncı Meditasyon AT VII 78: CSM Ii 54; Descartes 'ın zihnin cisimsel olmadığı tezi zihnin bedenden özsel ayrıklığı en çarpıcı ve ihtilaflı öğretileri arasındadır. Muhtelif sebeplerden ötürü bu teze doğru yönelişi görülmesine rağmen bu tez için verdiği saf ¤¤¤¤fiziksel uslamlamaları zayıftır. Varolduğundan kuşku duyamazken bir bedene sahip olduğundan kuşkulanmaya muktedir olmasının "[kendisinin) bütün özü ya da doğası düşünmek olan bir töz olduğunu ve varolmak için herhangi bir yere ya da maddi şeye gerek duymadığını ve ... beden varolmasa dahi ne ise o olmaktan çıkmayacağını" gösterdiğini ileri sürer ( Yöntem Üzerine Konuşma Bölüm IV AT VI 33: CSM I 127).

Descartes Sözlüğü
John Cottingam

KÖTÜ CİN

Bu bizi Descartes’in düşüncesinin ikinci ayağına getirir. Bir şey yaptığına kesin olarak inandığını sonra uyandığında onun bir rüya olduğunu anladığını anlatır sık sık. Bazen bu rüyalar günlük faaliyetleri hakkında basit rüyalardır. Rüyasında ateşin başında oturup okuduğunu ya da masasında yazdığını görür; bütün bu sürede aslında yatakta uyumaktadır. Tam o anda rüya görmediğinden nasıl emin olabilir? Bütün bunlar rüya sanrı ya da buna benzer bir şey görmediğinden asla kesin olarak emin olamayacağını göstermekteydi. Descartes şüphe edilmezlik arayışında neredeyse umutsuzluğa kapılmak üzereyken şeytanca bir niyetle değneği başka bir yöne eğdi ( Bu da düşüncesinin üçüncü evresiydi). Bendeki bütün yanlışların ve yanılsamaların benim bilmediğim tek amacı beni aldatmak olan ve üzerimde insan üstü bir güç uygulayabilecek –beni uyutabilecek sonra uyanıkken olduğu kadar canlı rüyalar görmemi veya gördüğüm her şeyin bana başka bir şeymiş gibi görünmesini sağlayabilecek ya da iki kere ikinin beş ettiğine beni inandırabilecek –daha yüksek bir ruhun varlığından kaynaklandığını varsayalım dedi. Böylesine kötü bir ruhun bile beni hakkında aldatamayacağı bir şey var mıdır? Descartes böyle bir şeyin var olduğu sonucuna vardı: Bilincimin ürünleri her ne olurlarsa olsunlar vardırlar. Onlardan her zaman yanlış çıkarımlar yapabilirim; örneğin gerçekte böyle bir şömine yokken rüyamda bir şöminenin yanında durduğumu varsayabilirim. Kendimi şöminenin yanında duruyor varsaymam yani böyle bir varsayımda bulunmuş olmam kaçınılmaz olarak gerçektir. Dolayısıyla bu ve diğer bütün örneklerde bir şey vardır ki ondan sarsılmaz biçimde emin olabilirim: Bu deneyimlerde bulunan benim. İşte buradan mutlak kesinliğe sahip bir şeyler çıkartabilirim. Her şeyden önce bu kendimin var olan yaşayan bir varlık olduğunu bildiğim anlamına gelir. Doğamı bilemeyebilirim; daha doğrusu bu doğanın neliği hakkında tümüyle yanlış düşüncelerim olabilir; fakat var olduğum kesindir. Üstelik başka hiçbir şeyi değilse bile en azından bilinçli deneyimleri olan bir varlık olduğumu özgül bilinçli deneyimlerim olduğunu mutlak bir kesinlikle bilirim. Descartes bu sonucu o zamandan sonra çok ünlü olacak şu Latince sözcüklerle dile getirdi: Cogito ergo sum. Pek uygun olmamakla birlikte bu ifade genellikle şöyle çevrilir: “Düşünüyorum öyleyse varım.”

Felsefenin Öyküsü
Bryan Magee

AKIL VE MADDE

İnsanın indirgenemez niteliğinin akıl sahibi bir varlık olmasında yattığı yolunda Descartes’ın vardığı sonuç onu şu dünya görüşünü geliştirmeye yöneltti: İnsan iki farklı tözden yani akıldan ve maddeden oluşur. Descartes insanları kendileri dışında var olan gözlemledikleri maddi nesnelerden oluşan bir dünyayı deneyimleyen özneler olarak gördü. Doğanın böyle – akıl ve madde özne ve nesne gözleyen ve gözlemlenen olarak – iki tür varlığa ayrılması batılı insanın dünyaya bakış tarzının yapısal bir parçası haline geldi. Bugün filozoflar bundan “ Kartezyen ikilik” olarak söz ederler. Descartes ile 20. yüzyıl arasında bu ikiliği kabul etmeyen (en itibarlıları Spinoza ile Schopenhauer olan) pek az filozof vardır. Bu ikiliğe ancak 20. yüzyılda yaygın biçimde itiraz edilmiştir bazı filozoflar bu ikiliğe bağlı kalmayı sürdürmüşlerdir) Batıdaki insanları bu dünyayla ilgili bilgilerimizle kesinliğin olanaklı olduğuna ikna etmekte Francis Bacon ile Galileo bile Descartes’ın gerisinde kalır. kesin bilgiye ulaşmak için size gereken doğru yöntemi izlemektir; ancak bunu yaparsanız size kaya gibi sağlam güvenilir bilgiler verebilecek sarsılmaz bir bilim kurabilirsiniz. Bilimi eğitimli batılı insana “beğendiren” herkesten fazla Descartes oldu. Kesinlik arayışı büyük oranda onun etkisiyle batıdaki düşünsel etkinliğe egemen olmaya başladı ve yöntemle ilgili düşünceler bu arayışın merkezine yerleşti; çünkü Descartes kendini bu tür kesin bilgiler veren değil bu bilgiye nasıl ulaşılacağını gösteren biri olarak görmekteydi. En eski yani Sokrates öncesi filozofların “Var olan nedir?”i ya da “Dünya neden oluşur?” kendilerine temel soru olarak aldıklarını anımsayacaksınız. Sokrates onun yerine farklı bir soruyu geçirmişti: “ Nasıl yaşamamız gerekir?” Bu sorular ve onlardan türeyenler yüzyıllar boyunca felsefeye egemen oldu. Fakat daha sonra Descartes geldi ve onların yerine yine farklı bir soru koydu: “Ne bilebilirim?”. Böylelikle bilgikuramı felsefenin merkezine yerleşti ve üç yüzyıl boyunca orada kaldı; öyle ki sonra gelen filozofların çoğu felsefenin temelde bilgikuramından oluştuğunu düşünmeye başladılar. Bu nedenle Descartes’ın ilk modern filozof olduğu düşünülür ve üniversitelerde felsefe eğitimi gören öğrencilerin çoğu zaman işe Descartes’in eserleriyle başlamaları gerekir. Bunun başka bir nedeni daha vardır. Şüpheyi bir yöntem olarak kullanmakla –mantıksal açıdan kuşku duyulması olası bir şeye bağlanmayı sistemli olarak askıya almakla böylelikle alıştığımız fikirleri ve varsayımları kat kat soymakla –Descartes bizi dosdoğru her şeyin başına başlama çizgisine götürür. Sorunun birinci tekil şahıs biçiminde sorulması onun keskin kenarıdır: “Biz insanlar için neyi bilmek olanaklıdır?” değil “ Ne bilebilirim?” Bu gençlere bir çağrıdır ve doğrudur.

“SAÄžDUYU DÜNYADA EN İYİ PAYLAŞTIRILMIŞ ŞEYDİR; ÇÜNKÜ HER İNSAN KENDİ PAYININ İYİ OLDUÄžUNU SANIR”
RENÉ DESCARTES

Felsefenin Öyküsü
Bryan Magee

AHLÂK

Descartes 'ın ahlâk konusunu ağırlıklı olarak tartıştığı metinlerin Bohemya Prensesi Elisabeth ile yazışmalarından ve Tinin Tutkuları (1649) adlı kitabından oluştuğu görülmektedir. Descartes ahlâk alanında temel olarak tutkuların nasıl ortaya çıktıklarını ve buna bağlı olarak nasıl denetim altında tutulabileceklerini çözümlemeye çalışır. Tutkular ona göre duygular ve imgelemle avnı öbektedir yani zihnin dışarıdan edindiği algılardır. Bu düzenekçi incelemenin ardında ahlâki bir yaklaşım da sezilir: tutkuların hangi düzeneğe göre ortaya çıktıklarım araştırmaktaki ana amaç onların nasıl denetlenebileceklerinin bilgisini edinmektir. Tutkular üzerinde doğrudan denetimimiz olmasa da ne olduklarını ve nasıl ortaya çıktıklarını öğrendikten sonra onları dolaylı olarak denetim altına alabiliriz. Böylece yol açabilecekleri kötülükleri önlemek ve onlardan neşe türetmenin becerisini kazanmak olanaklıdır. Son çözümlemede her ne kadar bir ahlâk dizgesi oluşturmanın felsefenin en önemli amaçlarından biri olduğuna değinse de ya da ahlâk bilimini "bilgi ağacı"nın ayrılmaz bir parçası olarak görse de Descartes 'ın dört başı mamur dizgeli bir ahlâk felsefesi öğretisi yoktur. Kuşkusuz bu eksıklikte ani ölümünün de payı büyüktür.

Felsefe Sözlüğü
Bilim ve Sanat Yayınlar
AKILCILIÄžIN DOÄžUŞU

Duyulara dayanan bilginin doğası gereği güvenilir olmadığı bilgiden ziyade yanlışa kaynaklık ettiği bu dünyanın bilgisine ancak aklımızı kullanarak ulaştığımız inancına dayanan akılcılık olarak bilinen felsefe okulu bu sonuçtan doğdu ve o zamandan beri batı felsefesinin kalıcı geleneklerinden birini oluşturdu. En görkemli dönemine 17. 18. yüzyıllarda ulaştı. Descartes dışında en önemli temsilcileri Spinoza ve Leibniz’di fakat batı düşüncesi üzerinde hep önemli bir etkisi oldu. Descartes’ten sonraki büyük filozoflardan çok azı Tanrı’nın varlığının şüphe götürmezliğiyle ilgili görüşünü paylaştı. Fakat Descartes batı düşüncesine bazı temel şeyler getirdi. Descartes’in bilimsel buluşun mantığının işe şüphe götürmez olgulardan başlamamızı sonra bu olgulardan tümdengelimsel akıl yürütmeyle zincirleme olarak mantıksal sonuçlar çıkartmamızı gerektirdiğine duyduğu inanç batı biliminin temeli haline geldi. Ondan sonra gelen düşünürler öncüllerimizin içini doldurmak için gerek duyduğumuz bu şüphe götürmez olguların tespitinde kontrollü ve disiplinli gözlemin (dolayısıyla duyularımızın) vazgeçilmez bir rolü olduğuna inanmaya başlasalar da Descartes’in temel yöntemi (güvenilir olgulardan başlamak sonra bu olgulara mantığı uygulama ve bu şüphe ne denli zoraki de olsa şüphe edilecek en ufak şeyin bile içeri girmesine izin vermemek) doğru koyduğunu düşünmekten geri durmadılar. Descartes insanları bu yöntemin dünya hakkında güvenilir bilgiler verebilecek matematiğe dayalı bir bilimi mümkün kıldığına ve dünyayı mutlak kesinlikle anlamanın tek yolu olduğuna inandırdı.

Felsefenin Öyküsü
Bryan Magee

İKİCİLİK

Ikicilik doğaları kökten bir biçimde karşıt olan '' iki ayrık tözün zihnin (veya düşünen töz'ün) ve bedenin (veya uzamsal töz'ün) olduğuna dair Descartesçı düşünceye verilen standart bir etikettir. Descartes llkeler de şöyle yazmaktadır "Her töz kendi dogasını oluşturan temel bir özelliğe sahiptir ve sahip olduğu diğer tüm özellikler bu temel özellik sayesinde mevcuttur. Uzunluk derinlik ve genişlikte uzam cisimsel tözün; düşünce ise düşünen tözün doğasını oluşturur. (AT VII 25: CSM I 210). Altıncı Meditasyon da açıklandığı gibi uzam ve düşünce özellikleri karşılıklı olarak' uyuşmaz özelliklerdir Uzamsal bir şey düşünemeyen bir şey’dir ve düşünen bir şey uzamsal bir şey değildir (karş. AT VII'ı 78: CSM 11 547. Ancak Descartes 'ın evreni tam olarak kaç tane töz içermektedir? Ontolojik bir bakış açısından 'ikicilik' terimi bir yandan tekçilik (özellikle Spinoza ’nın savunduğu tek bir töz olduğuna dair görüş) ile öte yandan da çokçuluk (örneğin Leibniz ’in savunduğu ve evrenin sınırsız çoklukta töz içerdiğine dair görüşü ile karşıtık içerisindedir. Burada sayılar ('Bir'Iki''”çok”) yanıltıcı olabilir. Çünkü zihinler dikkate alındığında Descartes bir çokçudur: “Her bir bireysel insan zihni ayrı ve ayrık bir tözdür. İster birimizin kendisini düşünen bir şey alarak kavrıyor olması ve düşünsel olarak ister uzamsal ister düşünen olsun diğer tüm tözlerden ayırması gerçeği dikkate alındığında her birimizin her bir diğer düşünen tözden ayrı olduğu kesindir... " İlkeler Bölüm I madde 60. Öte yandan. cisimsel töz durumunda Descartes ın konumu tekçidir.Kaya taş ve gezegenler gibi bireysel cisimler töz değildirler; sadece" her yere yayılan uzamsal tek bir tözde oluşmuş değişikliklerdir. Tözlerin sayılarının bu bakışımsızlığına rağmen Descartes tözden kavram veva kategori olarak bahsetmektedir ve "ikicilik" etiketinin yol açtığı şey de budur. Bir kolaylıkla iki tane açık ve seçik şeye sahip olabiliriz. Bunlardan birincisi yaratılmış olan düşünen töze diğeri de cisimsel töze ilişkindir (İlkeler Bölüm I madde 54).
Ancak bu sınıflandırmanın tam olabilmesi için kelimenin tam anlamıyla töz olarak nitelendirilebilecek tek töz olan "yaratılmamış ve bağımsız olan düşünen töze yani Tanrı'ya ilişkin fikrimizi de bu iki açık ve seçik fikre katmak zorunluluğu vardır. (karş. llkeler Bölüm I madde 5 'İkicilik' terimi özellikle çağdaş zihin felsefesi tarafından Descartes 'ın zihnin cisimsel olmaması doktrinine atıfta bulunmak için kullanılmaktadır. Descartes'ın ortaya koyduğu şekliyle "bu 'ben' -yani beni ben yapan ruh- bedenden tamamiyle ayrıktır ve beden var olmasa dahi kendisi olmaya devam eder" (AT VII 33: CSM I I2. Descartes Sözlüğü-John Cottingham Bu alıntıyı "Zihin ve Beden" "Akıl ve Madde" konularıyla birlikte okumakta yarar var. Mutluluğa erişmek için ne yapmalıyız hangi araçları kullanmalıyız? Descartes’e göre mutluluğu dışarıdan değil kendimizden beklemeliyizdir. Mutluluğa varmanın üç aracı var: “ Doğru” yu açık olarak bilmek; “doğru”yu iyice istemek; elimizde olmayan şeylerle ilgili bütün isteklerimizden vazgeçmek. Ancak biz kendimiz istersek bilgiyi eylemlerimize kılavuz yapabiliriz; yoksa duyum ve duygular düşüncelerimizi bulandırıp bize dış nimetlere aşırı değer verdirirler. Oysa gerçek değerin ne olduğunu bilmek ve bunu bilmeyi istemek insanı ruhun hazlarına ruhun kendisi gibi sonsuz olana bu hazlara ulaştırır. Bunun için bir de elimizde olanla olmayanı ayırt etmeyi bilmek gerekir.
Görülüyor ki Descartes’in gerek duygulanımlar öğretisi gerekse ahlak anlayışı bilgi teorisine dayanmakta. Descartes’e göre bilgide de bir isteme vardır. Bilgimizi biz yargılar halinde dile getiririz; bu yargı da bir tasarıma ya da bir düşünceye evet ya da hayır demektir; bu “evet” ile “hayır” da birer istenç (irade) ediminden başka bir şey değildir.

Felsefe Tarihi
Prof. Macit Gökberk
Tümeller Nedir?

Tümeller aralarında belli bir bağ bulunan birçok özel şeyleri düşünmek için aynı fikri kullanmamızla oluşur. Bu fikirle gösterilen şeyleri aynı ad altında topladığımızda bu ad da tümeldir. Örneğin iki taş gördüğümüzde özlerini düşünmeksizin yalnız iki olduklarını dikkate alırsak zihnimizde iki sayısı dediğimiz bir sayı fikri oluşur. Böylece daha sonra iki kuş ya da iki ağaç gördüğümüzde onların da özleri üzerine düşünmeksizin yalnız iki olduklarını gözönüne alırsak önceden kafamızda oluşturduğumuz aynı düşünceyi yeniden düşünerek tümelleştiriyor ve ona tümel adını veriyoruz. Aynı yolla üç kenarlı bir şekil gördüğümüz zaman zihnimizde üçgen düşüncesi dediğimiz belli bir fikir oluşuyor ve daha sonra genellikle üç kenarlı şekilleri gözönüne getirmek için bu düşünceyi kullanıyoruz. Ancak da özel olarak üç kenarlı şekillerden bazılarının dik bir açıya sahip olduğunu bazılarının sahip olmadığını görünce zihnimizde tümel bir dik açılı üçgen düşüncesi oluşur ve daha genel ve tümel olan öncekiyle karşılaştırılınca bu onun türünden olabilir. Ve dik açıya da dik açılı üçgenlerin öteki tüm üçgenlerden ayrılmasına neden olan tümel ayrılık denilebilir. Bundan başka öteki kenarın karelerinin toplamının hipotenüsün karesinin toplamına eşit olduğunu gözlemlendiğimizden bu özelliğe dik açılı üçgenlerin tümel özelliği diyebiliriz. Nihayet bu üçgenlerden bazılarının hareketsiz olduğunu varsaydığımızda bunun bu üçgenlerde tümel bir ilinek olduğunu kabul ediyoruz; cins tür ayrım öze (proper) ilinek.

Felsefenin İlkeleri
René Descartes

TEMEL İLGİLER: Kariyerine Hegelci bir idealist olarak başlayan felsefesi mutlak idealizmden deneysel pragmatizme doğru bir evrim geçiren bu arada evrimci biyolojiden de yoğun bir biçimde etkilenen ve bu durumun bir sonucu olarak felsefeye doğa bilimlerinin ve sanatın temel tezlerine dair fikirleri sosyal ve kültürel kurumlarla ilgili görüşleri açıklığa kavuşturma insan yaşamını ve toplumunu etkileyen inançları analiz etme görevini yükleyen Dewey doğayı ve bilen insan zihnini birbirinden ayıran geleneksel bilgi anlayışına karşı çıkmış deneyimin çözülecek problemleri ortaya koyduğunu pasif bir varlık olmamak durumunda olan insanın doğayı değiştirme ve dönüştürmeyi öğrendiğini savunmuştur.

BİLGİ GÖRÜŞLERİ: Dewey’nin sadece bilgi görüşlerinin değil fakat bütün felsefesinin merkezinde deneyim kavramı bulunur. Deneyim Dewey’e göre edilgin olduğu kadar etkin bireysel olduğu kadar sosyal öznel olduğu kadar nesnel dinamik ve süreklidir. Daha ilk deneyimde insan istikrar ve kesinsizlik fiili olanla ideal olan kutuplarıyla karşılaşır; o aynı zamanda nitelikleri olayları ve tarihleri yakalar. İşte bütün bunlar deneyimde keşfedilen yapı ve temel özellikler varoluşun ve dolayısıyla tabiatın temel nitelikleridir.
Dewey’e göre insan varlıkları olayların kesinlikten yoksun hatta düzensiz akışını belli bir istikrara kavuşturmaya yarayan anlamlar yaratmak zorundadırlar. Onların politik ekonomileri sanatları dinleri bilimleri ve de felsefeleri anlamlı bir süreklilik ve istikrar yaratma teşebbüslerinden başka hiçbir şey değildir. O bilgi konusunu da işte bu çerçeve içinde ele alır. Nitekim Dewey insan zihnini doğanın bir parçası bir bölümü gibi düşünür. Dolayısıyla bilgi onda dünyanın dönüşü bir çocuğun doğuşu yemek yeme gibi herhangi doğal bir etkinlik olarak ortaya çıkar. İnsanla ilgili doğal bir olay olduğu için bilgi insan deneyimi içinde yer almaktadır. Dewey’e göre insan deneyiminde bilgi edinme eylemi yalnızca düşünmeye başladığımız anda değil fakat yoğun ve derin bir biçimde düşünmeye başladığımız anda başlar. 1859-1952 yılları arasında yaşamış olan ve aletçilik olarak bilinen felsefe akımının kurucusu ünlü Amerikan filozof ve eğitim kuramcısı. Charles Sanders Peirce ve William James'in görüşlerinin bir sentezini yapmış olan Dewey pragmatizmi mantıksal ve ahlaki bir analiz teorisi olarak geliştirmiştir. Temel eserleri: Problems of Man (İnsanın Sorunları) Studies in Logical Theory (Mantık Teorisiyle İlgili Araştırmalar) Freedom and Culture (Özgürlük ve Kültür) Human Nature and Conduct (İnsanın Doğası ve Davranışı) How we Think? (Nasıl Düşünüyoruz?).

TEMEL İLGİLERİ: Felsefeye doğa bilimlerinin ve sanatın temel tezlerine dair fikirleri sosyal ve kültürel kurumlarla ilgili görüşleri açıklığa kavuşturma insan yaşamını ve toplumunu etkileyen inançları analiz etme görevini yükleyen Dewey doğayı ve bilen insan zihnini birbirinden ayıran geleneksel bilgi anlayışına karşı çıkmış deneyemin çözülecek problemleri ortaya koyduğunu pasif bir varlık olmamak durumunda olan insanın doğayı değiştirme ve dönüştürmeyi öğrendiğini savunmuştur.

BİLGİ GÖRÜŞLERİ: Buna göre Dewey insan zihnini doğanın bir parçası bir bölümü gibi düşünür. Dolayısıyla bilgi onda dünyanın dönüşü bir çocuğun doğuşu yemek yeme gibi herhangi doğal bir etkinlik olarak ortaya çıkar.
İnsanla ilgili doğal bir olay olduğu için bilgi insan deneyimi içinde yer almaktadır. Dewey'e göre insan deneyiminde bilgi edinme eylemi yalnızca düşünmeye başladığımız anda değil fakat yoğun ve derin bir biçimde düşünmeye başladığımız anda başlar. Bu yoğun ve derin düşünce çevremizdeki birtakım değişiklikler sonucunda gelecekteki eylem ve davranış biçimimizle ilgili bir kuşkuya tereddüte düştüğümüz zaman karşılaştığımız bir sorunla birlikte ortaya çıkar. Buna göre yoğun ve derin düşünce ormanda yolunu kaybetmiş bir adam için ormanın dışına çıkma sorunu ile bilim adamı için insanın dokusunun niçin canlılığını kaybettiği denizde neden gelgit hareketlerinin meydana geldiği problemi ile karşılaştığı anda ortaya çıkar. Birinci durumda günlük bir çevre ikinci durumda ise bilimsel bir çevre ile karşı karşıya gelişimiz söz konusudur. Ormandaki adamın üzerinde kararsız olduğu eylem onun ormandan çıkması sonucunu doğuracak olan bir yola girmesi olayıdır. Bilim adamının üzerinde kararsız olduğu eylem ise olayları nasıl önceden kestireceği ve bunun için uygulaması gereken gözlemlerle ilgilidir. Bilgi doğru tasarım ya da varsayımlardan ibaret olan bir şeydir ve burada tasarım ya da varsayımlar kendileriyle araştırmamızın kaynağını oluşturan problemin çözümünü araştırdığımız birer araç işlevi görürler. Dewey'in terminolojisine göre onlar bir amaca ulaşmak için kullandığımız araçlardır. Bu amaç ise bilgidir ya da problematik bir durumun çözümüdür. Söz konusu tasarım ve varsayımlar özel ve belirli bir anlam içinde pratik geçerliliği olan varsayımlar kendileri sayesinde somut problemlerin çözüme kavuşturulduğu araçlardır.