Yaşamın her döneminde önemli olan beslenme özellikle büyümenin en hızlı olduğu evrelerden olan bebeklik döneminde ayrı bir önem taşır. Doğumdan 2 yaşın sonuna kadar devam eden dönem çocuklarda büyüme gelişmenin en hızlı olduğu, yaşama sağlıklı başlangıç için en kritik dönemdir. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Uzmanı Dr. Günay Ermergen çocuklarda demir eksikliğinin yaratabileceği sorunları ve tedavi şekillerini anlattı.
Bebeklerin sağlıklı gelişimi genetik özellikleri yanında beslenme temiz çevre sosyal etkileşimler gibi dış etmenlere de bağlıdır. Fizik ve nöromotor gelişimin sağlanması ve enfeksiyonlara karşı vücudun direnci üzerinde beslenmenin önemli etkileri vardır. Yanlış beslenme sonucunda kansızlık, raşitizm, kabızlık, obezite, hiperkolesterolomi, damar sertliği, kanser ve şeker hastalığı, diş hastalıkları başta olmak üzere pek çok sağlık sorunu ile karşı karşıya kalınır.
Değişen yaşam koşulları, farklı sosyoekonomik ve kültürel yapı beslenme alışkanlığında ve ortalama beslenme biçiminde değişikliklere sebep olmuştur. Sosyal ve ekonomik gelişimin önemli göstergelerinden birisi çocukların beslenme durumudur. Bebeklik ve çocukluk dönemi yapılan beslenme hataları öncelikle çocuğun fiziksel ya da zihinsel gelişimini etkileyebileceği gibi uzun süreli sağlık sorunlarının ortaya çıkmasına da yol açabilir.
Özellikle gelişmekte olan ülkelerde düşük gelir düzeylerine sahip bireylerde Fe İyot Vitamin A Çinko Vitamin D eksikliği görülme olasılığı çok yüksektir. Demir Çinko ve Vitamin A eksikliklerinin tüm dünyada çocuk ölümlerinin 2 / 3’ ünün altta yatan nedeni olduğu bildirilmektedir.
Demir eksikliği anemisi ülkemizde 0 – 6 yaş grubunun yaklaşık yarısında okul çağı çocuklarının ise % 30’unda görülmektedir. Demir eksikliği organ ve hücrelerde ya da moleküler düzeyde görülebilir. Demir oksijen taşınması, depolanması hücre büyümesi çoğalmasında yaşam için vazgeçilmez bir elementtir. Toplam vücut demiri 3 - 4 gramdır. Hemen tamamı alyuvarlarda hemoglobin içinde bulunur karaciğer en önemli demir deposudur. Diyetteki demirin %10’u emilir. Bu nedenle günlük diyette 8 – 10 gr demir alınması gerekir.
Yenidoğan ve 3 aylık süt çocuğu dönemi en hızlı kitlesel büyüme dönemi olmasından dolayı demir gereksiniminin en çok olduğu çağdır. Yenidoğan bebek yalnızca 250 mg demirle dünyaya gelir. Bu miktar onun ancak ilk 6 ay gereksinimlerini karşılayabilir ve bundan sonra dışarıdan demir alınmazsa demir eksikliği anemisi başlar. Özellikle bitkisel kaynaklı besinlerin demir içerikleri 6 – 24 aylık dönemde bebeğin gereksinimlerini karşılayamaz.
Hayvansal kökenli besinlerde bitkisel besinlerdekine göre daha çok demir bulunur ve daha yüksek oranda emilir. Bazı bebeklerde hayvansal besinlerin diyete eklenmesi yeterli olmakla birlikte pahalı olması nedeniyle gelişmekte olan ülkeler için pratik bir çözüm değildir. Bu nedenle bebeklere 6 aydan itibaren demir takviyesine başlanması gerekmektedir.
Prematüreler düşük doğum ağırlıklı bebekler anne sütü ile beslenemeyenler 6 aydan uzun süre tek başına anne sütü alanlar bir yaşından önce inek sütü ile beslenenler demir içeriği düşük yiyeceklerle beslenenler sık enfeksiyon geçiren bebekler demir eksikliği anemisi için risk oluştururlar. 4 – 6 ay sürecinden başlayarak demir desteği gerekir. Bir yaş altı demir desteği verilmesinin gelişimsel ve davranışsal yararları gösterilmiştir. Tek başına anne sütü yaşamın ilk altı ayından sonra tüm besin öğesi gereksinimlerini karşılayamaz. Kırmızı et ya da yumurta her gün ya da olabildiğince sık diyette olmalıdır.
Dünya Sağlık Örgütü demir eksikliğinin önlenmesi için 2 yaş altında 125 mg /gün demir alımını önermektedir. Demir diyette Fe+2 (hem demiri) ve Fe+3 (hem olmayan) olarak bulunur. Fe+2'nin emilimi daha fazladır.
Emilimi en yüksek olan Fe+2 kaynağı karaciğer koyun ve sığır etidir. Tavuk ve balıkta bu oran azdır. Baklagillerdeki demir içeriği tahıllardan fazladır. Bitkisel besinlerde hem olmayan Fe vardır. Süt ve yumurtanın içinde Fe+3 vardır ve ancak % 4 - 15'i emilir. Anne sütü demir içeriği düşüktür ancak bu demirin emilimi %50’dir. Hem olmayan Fe kaynağı ıspanak pekmez semizotu kuru üzüm börülce havuç patates kuru baklagiller yumurta yüksek demir içerikli yiyeceklerdir. Kepekli un kepekli ekmek pişirmeyle hem demirinde değişiklik olmazken hem olmayan demir %70 - 80 kaybolur. Çay kahve kakao yoğurt süt peynir yüksek posalı yiyecekler demir emilimini azaltırlar.
Bebeğin hızla büyüdüğü bu dönemde demir eksikliği olursa bağışıklık sisteminin normal olarak çalışamaması ve buna bağlı enfeksiyon hastalıklarına yatkınlık sindirim sisteminde aksamalar deri ve mukozalarda bozulmalar görülür. Bunlara ek olarak tartı alışı boy uzaması olumsuz etkilenir ve büyüme geriliği meydana gelir. Daha da önemlisi; beynin doğumdan sonraki ilk iki yaşta gelişimi çok hızlıdır. Beynin gelişimi için yeterli demir alınması zorunludur.
Yeterli alınmadığında ise zihinsel motor ve davranışsal yetersizlikler meydana gelir. Beyinle ilgili fonksiyon bozuklukları iki grupta toplanır. Birinci grupta davranış kusurlar ı(aşırı ağlama uykusuzluk huzursuzluk uyumsuzluk iştahsızlık anneye aşırı düşkünlük) yer alıyor. Bunlar geçici bulgulardır ve demir tedavisi ile düzelir. Ancak ikinci grupta yer alan bilişsel fonksiyonların olumsuz etkilenmesinden doğan bulgular ise kalıcı olabilir.
Klinik olarak bu çocuklarda iştahsızlık halsizlik solukluluk algıda güçlük dikkat bozukluğu dil gelişim sorunları karşımıza çıkar. Ayrıca demir eksikliği olan çocuk garip şeylere karşı bir iştah duyar (toprak yeme kum yeme buz yeme gibi).