Us konusunda İbn Sinâ ayrı bir düşünce ortaya atmıştır. Ona göre us beş türlüdür. Özdeksel us bütün insanlarda ortak olup kavramayı bilmeyi sağlayan bir yetenektir. Bir yeti olarak işlek us yalın açık ve seçik olanı bilir eyleme yöneliktir durağan bir güç niteliğinde değildir. Eylemsel us kazanılmış verileri kavrar ve ikinci aşamada bulunan ustan daha üstündür. Kazanılmış us kendisine verilen ve düşünebilen nesneleri bilir. Aşama bakımından usun olgunluk basamağında bulunur. Bu aşamada usun kavrayabileceği konular kendi özünde de vardır. Kutsal us usun en yüksek aşamasıdır. Bütün varlık türlerinin özünü kaynağını onları oluşturan gücü başka bir aracıya gereksinme duymadan bir bütünlük içinde kavrar.

İnsan ayrıntıları duyularla algılar tümelleri usla kavrar. Tümelleri kavrayan yetkin us nesneleri anlama yeteneği olan etkin usa olanak sağlar. İnsan usunun algıladığı ayrıntılar kendi varlıkları dolayısıyla değil nedenleri yüzünden vardır. Us bu kavranabilir nesneleri kazanabilmek için ilkin duyu verilerinden yararlanır. Sonra duyu verilerini usun genel kurallarına göre işlemden geçirir yargıları ortaya koymada onları aşar.

Yaratılış konusunda İbn Sinâ varlığın sıralı düzeninde "bir'den bir çıkar" ilkesine dayanır. İlk "bir" zorunlu varlık Tanrı'dır. O'nun varlığı yalnız kendisini gerektirir. Var olma Tanrı'nın özünden gelen gerekimdir. İlk neden ilk gerçekliktir. Tanrı'dan ilk us ortaya çıkar. Çokluk bu usla başlar. Bundan da felek ve nefsin usları türer. Her ustan da o usun özü ve cismi oluşur. Us cismi aracısız olarak devindiremeyeceği için uslar sırasının sonunda etkin us akıl bulunur. Ondan da dünya ile ilgili nesnelerin maddesi cisimlerin biçimleri ve insan özleri doğar. Etkin us tümünün yöneticisidir. Yaratılış önsüzdür ve yeri de maddedir. Madde soyut ve tüm varlığın öncesiz olanı nefsin eylem alanı sınırı ve tüm parçaların kaynağıdır. İlk us kendisini ve zorunlu varlığı bilir. Buradan ikilik doğar. İlk us kendinde olanaklı ilk varlık için ise zorunludur. Her tikel feleğin ilk kımıldatıcısı vardır. İlk kımıldatıcıları eyleme sokan tinsel varlıklardır. Her feleğin de iyiliğini düşünen kımıldatıcı bir nefsi vardır. Nefsin eylemi etkin usa ulaşır.
Evrenin varlığı zorunlu olan Tanrı'yı gerektirir. Başka bir varlığın etkisiyle var olan evren sonsuz olamaz. Devinme nesnenin özünde saklı güçten doğar. Her nesnenin özünde devindirici bir güç vardır. Nesne kendini kendinin etkin öznesi değildir. Bu güç nesneye biçim de kazandırır.

İbn Sinâ ¤¤¤¤fiziği genelde Aristoteles ¤¤¤¤fiziği ile Yeni-Platonculuk ve Kelam'ın bireşimidir. Konusu ilkler ilki tüm oluşların yaratışların varlık bütününün kaynağı olan Tanrı'dır. Tanrı bütünlüğü nedeniyle nesnelerde olay ve eylemlerde görünüş alanına çıkar. Varlık vardır yok olamaz.

Varlık üç bölüme ayrılır:

1. Olanaklı varlık nesnelerle ilgili değişimin oluş ve bozulmanın egemen olduğu varlıktır. Bu varlık ortamında görülen ne varsa belli bir süre içinde başlar ve biter.

2. Kendiliğinden olanaklı varlık. Olanaklı olmasına karşın ilk nedenle ilişkilerinden dolayı zorunluluk kazanır. Tümellerin yasaların bulunduğu evren. Gök kürelerin usları böyledir.

3. Kendiliğinden zorunlu varlık ilk neden ya da Tanrı'dır. Değişmez ve çoğalmaz. Çokluklar ondadır. Tanrısal zorunluluk ilkesi tüm yaratılanların da temel ilkesidir.

İbn Sinâ'nın benimsediği tanrıbilim dört ana konuyu içerir; Evren ötedünya ahiret peygamberlik Tanrı.

Evren yaratılmıştır. Yaratıcı ve varedici Tanrı'dır. O Kelamcılar'ın dediği gibi özgün yapıcı değildir zorunludur. İlk neden önsüz ve sonsuzdur. Evrenin yaratılması Tanrı'nın daha önceden varoluşunu gerektirir. Evrenin bütününde yer alan gök katları tanrısal evrenin varlıklarıdır bunların özleri meleklerdir. Madde dünyasında oluş ve bozulma vardır. Onların tanrısal niteliği yoktur. Bu yaratma olayı da bir fışkırmadır.

Ölüm tinin gövdeden ayrılmasıdır. Gövdelerden ayrılan tinlerin geldikleri kaynakta toplanmaları insanda ötedünya kavramını oluşturur. Ruh tinsel bir tözdür ölümsüzdür. Gövdeye egemendir. Ruh gövdeye girmeden önce etkin usta vardı. İnsana bireyselliğini kazandıran odur. Gövdenin yok olması ruhun varlığını etkilemez. Dirilme tinseldir.

İnsanları yaratan Tanrı onlara verdiği özgür istençle iyi ile kötüyü seçme olanağı sağladı. İstenç özgürlüğü usla utku arasındaki çatışmadan ve ilkinin üstünlüğünden doğar. İnsan elinden çıkan bütün bağımsız eylemler tanrısal kayra ile gerçekleşir. Özgür istenç tüm insanlarda vardır. Peygamberler de bu bakımdan birer insandır. Ancak onlarda insanların en yüceleri olan bilginlerde bilgilerde olduğu gibi bir seziş vardır. Bu üstün seziş gücü kavrayış yeteneği peygamberlerin etkin us ile buluşmalarını gerçekleri kavramalarını sağlar. Bu üstün güç ve kavrayış vahy adını alır. Üstün anlayış gücü taşıyan melekler vahyi peygamberlere ulaştırırlar.
Tanrı özü gereği bilicidir. Kendi özünü bilmesi yaratmayı gerekli kılar. İbn Sinâ İslam dinine ve Kuran'a dayanarak bilmeyi yaratma olarak niteler. Yaratma eylemi Tanrı'nın kendi özüne karşı duyduğu sevgiden dolayıdır. Tanrı tümelleri bilir. Tikellerle ilgili bilgisi de tümel nedensellikleri bilmesindendir.

Madde ve biçimin ilişkileri üzerinde bilimleri iç bölümde ele alırlar:

1. Maddeden ayrılmamış biçimlerin bilimi: Doğa bilimleri ya da aşağı bilimler.

2. Maddesinden iyice ayrı biçimlerin bilimi: ¤¤¤¤fizik mantık gibi yüksek bilimler.

3. Maddesinden ancak zihinde ayrılabilen kimi yerde ayrı kimi yerde bir olan biçimlerin bilimi:

Matematik geometri orta bilimler. Zihin bu biçimleri doğru olarak maddesinden soyutlar.

Felsefe ise kuramsal ve pratik diye ikiye ayrılır. Kuramsal olan bilmek yeteneğiyle elde edilen bilgileri kapsar. Doğa felsefesi matematik felsefesi ve ¤¤¤¤fizik gibi pratik felsefe bilmek ve eylemde bulunmak üzere elde edilen bilgilere dayanır.

İbn Sinâ gerek Doğu gerekse Batı filozoflarını etkiledi. Gazali özellikle ruh anlayışında ondan etkilendi. İbn Sinâ'nın deneyci yanı Gazali'yi kuşkuculuk'a götürdü. Yapıtları 12.yy'da Latince'ye çevrildi ünü yayıldı. Tanrıbilimci filozof Albertus Magnus tin ve us ile güçleri konusunda İbn Sinâ'dan yararlandı.

Başlıca Yapıtları:

El-Kanun fi't-Tıb (ö.s) 1593 ("Hekimlik Yasası");

Kitabü'l-Necat (ö.s) 1593 ("Kurtuluş Kitabı");

Risale fi-İlmü'l-Ahlak (ö.s) 1880 ("Ahlak Konusunda Kitapçık");

İşarat ve'l-Tembihat (ö.s) 1892 ("Belirtiler ve Uyarılar");

Kitabü'ş-Şifa (ö.s) 1927 ("Sağlık Kitabı").

ACONTIUS Jacobus:


( ? -1565) İtalyan düşünür. Aristoteles mantığını yeni bir yorumla tanrıbilime uygulamıştır. Tam olarak yılını bilemediğimiz 16. yy başlarında Taranto'da doğdu. Yaşamı ilk gençlik dönemi ailesi ve öğrenimi konusunda kesin bir bilgi yoktur. Kimi kaynakların bildirdiğine göre çağdaşı bilgeler gibi Acontius da serüvenlerle dolu gezilere çıkmış reform olaylarından etkilenerek italya' dan göç etmiştir. Önce Bale' a sonra da yapıtlarının çoğunu yayımladığı Strasbourg' a yerleşmiştir. Ardından İngıltere' ye gitmiştir.ti. Orada kendisine savaş tekniği konusunda yazdığı kitaptan ötürü kraliçe buyruğuyla mühendislik aylığı bağlanmıştır. Reformcu bir Protestan olan Acontius' a göre mantık gerçeği bulma ve başkalarına bildirme öğretisidir. Bu öğretinin başlıca dayanağı da yöntemdir. Yöntem "gerçeği arama bilgiyi sağlayan verilerin edinilmesini izleme kazanılan bilgiyi başkalarına aktarma yoludur." Bilgiyi sağlayan onu biçimlendiren ve ona bütünlük geçerlik kazandıran yöntemdir. Bilgi edinmenin iki yolu vardır: Biri ilk gereç niteliğinde olan olayların algılanması öteki de olaylar arasındaki neden sonuç bağlantısının bilinmesidir. Bu işlemleri denetleyen yöntem iki bölümlüdür. Birincide derin araştırma olayların kaynağına kurucu öğelerine varma ikincide ise "gösterme" ortaya koyup açıklama söz konusudur. Derin araştırma nedenlerle sonuçları kavramaya ve aralarındaki bağlantıyı bulmaya yarayan matematiğe özgü bir çözümlemedir. Bu işlem doğuştan bilgiler için de geçerlidir. Acontius her alanda kullanılabilecek olan çözümleme yöntemini tanrıbilim konularım içeren Stratagematum Satanae Libre Octo ("Sekiz Kitapta Şeytanın Oyunları") adlı kitabında uyguladı ileri sürdüğü düşünceleri kanıtlamada önce amacını açıklar sonra genel ilkelerle bu amaç-düşünce arasındaki bağlantıyı kurar. Böylece neden-sonuç ilişkisini bulur. Acontius'un kendinden sonra gelenler üzerinde etkisi uzun sürdü. Onun düşüncelerini benimseyenler yaratıcı bağımsız üstün bir bilge olduğunu tanrıbilimi ve mantık alanında yenilikler getirdiğini ileri sürdüler. Özellikle yazı dili konusunda Orta Çağ' ın ağır sıkıcı anlatımını bırakıp akıcı kolay anlaşılır yalın bir söyleyişi olduğu görüşünü savundular. Ona karşı çıkanlar ise tanrıbilim alanında aşırılığa vardığını alışılmış yoldan çıkıp genel ilkelere aykırı davrandığını ortaya atarak yapıtlarını acı bir dille eleştirip yerdiler. Bütün olumlu olumsuz eleştirilere karşın Acontlus mantık alanında çağdaş çözümsel yöntemin ilk uygulayıcılarından sayılır.

• YAPITLAR: Arttum aç Saenüarum Ratione 1558 ("Sanatların ve Bilimlerin Yöntemi"); Jacobi Acontil Tridentini de Methode 1558 ("Jacobus Acontius' un Yöntem Üstüne Üç Görüşü") Stratagematum Satanae Libre Octo 1565 ("Sekiz Kitapta Şeytanın Oyunları.") • KAYNAKÇA:
1) Türk ve Dünya Ünlüleri Ansıklopedisi.
2) Felsefe Ansıklopedisi. Cemil Sena

Jamblichos

(Tahminen 270 - 330) Kendisinden kalan birkaç parça dokümanda onun felsefesinin tam anlamıyla hayalci birtakım görüşlere dayandığını görüyoruz. Bu dokümanlarda Jamblichos görülen şeylerden çok görülmeyen şeylerden meleklerden şeytanlardan daimonlardan... söz eder. Onun öğrencileri Jamblichos'a "Kutsal" unvanı vermiş ve hocalarına mucizeler yüklemiştir.

Sonraki gelişiminde Yeni Eflâtunculuk tümüyle efsaneye dönüşmüştür. Yani bu felsefe bir süre sonra çeşitli ulusların çeşitli zamanlarda inandıkları bir yığın efsane ile dolu olan bir ilahiyat olmuştur.

İlkçağın son döneminde bir dinsel kaynaşma yani çeşitli dinlerin birbiriyle kaynaşması olayı karakteristik bir görünüm kazanmıştır. Bu dönemde özellikle Romalılar şu ya da bu dindeki Tanrıların reel bir varlığa sahip olduklarına inanıyorlardı. Bu arada bu Tanrıların güçlü ya da güçsüz oldukları da benimseme görüyordu. O kadar ki bilinmeyen Tanrıların sayısının bilinen Tanrılardan fazla olduğu söyleniyordu.

Nitekim bu dönemde yazılmış olan bir Hıristiyan eserinden öğrendiğimize göre Atina'da bir tapınma yeri yapılmış ve üzerine de "Bilinmeyen Tanrı İçin" yazısı yazılmıştır. Bu dönemde Tanrıların bedenine inanıldığı için Tanrılara saygıda kusur olmasın diye bilinmeyen Tanrılara ayrılmış tapınakların yalnız Atina'da değil hemen her yerde kurulmuş olduğunu düşünebiliriz. Sayısız Tanrıları kapsayan bir Panteon'da ilahiyat biliminin oluşması doğaldır.

Bu dönemde ilahiyat için en temel ortam görevini Yeni Eflâtunculuk üstlenmiştir. Yeni Eflâtunculuğun kendisinin de sonunda bir ilahiyat şekline geldiğini biliyoruz. Tüm dinlerin birbiri içine girdiği İlkçağın son dönemi sayısız Tanrılardan oluşan Panteon'un başına en yüksek Tanrı olarak Yeni Eflâtunculuğun "Bir"ini. koymuştur.

Bu dönemin çok Tanrıcılık (politeizm) akımı yönünden dikkat çekici ismi imparator Julianus Apostata'dır. Konstantin M.S. 300 yıllarında Hıristiyanlığı resmen tanıdı. Fakat onun yeğeni ve de kendisine Roma tahtında halef olan Julianus can çekişen Roma dinini yeniden canlandırma girişiminde bulunmuştur.

Bunun için Hıristiyanlığın yayılmasına engel olmak istemiş bu yönde pekçok önlemlere başvurmuştur. Bu nedenle kendisine "apostata Murted" denilen Julianus teorik alanda Yeni Eflâtunculuk sistemine dayanır. Felsefî söylevlerinde Jullianus'u hocası Jamblikos'a bağlı bir öğrenci olarak görüyoruz onda da karışık bir teolojiye rastlıyoruz.

Yeni Eflâtunculuğa dayanarak Hıristiyanlığın karşısına çıkmak isteyen Roma dini başarısızlığa uğradı. Çünkü Yeni Eflâtunculuk daha çok bilginlere aydınlara seslenen bir dünya görüşü sunuyordu. Bu felsefe sistemi bir yandan kurgucu bir hayal gücünün öte yandan skolastik bir zekânın ürünüdür. Yani bu felsefe içinde; bir kavramlar sistemi bu kavramlar sistemi ile ilişkilendirilen ve hayalciliğin ürünü yapılan Tanrı kurguları yanyana bulunurlar.

Yeni Eflâtunculuğun son dönemlerinin dikkat çeken temsilcilerinden biri tam ve mükemmel matematikçi olan Proklos'tur.

William James

Pragmatizmin kurucusu olan Amerikalı filozof. İrlanda asıllı zengin bir göçmen ailenin çocuğudur. Çocukluğu Avruğa'da seyahatlerde geçti. Önceleri düzenli bir öğrenim göremedi. Sonradan Harvard'da tıp ve tabiat bilimleri tahsili yaptı. 1869'da tıp doktoru 1885'de Harvard'a profesör oldu. Burada fizyoloji biyoloji felsefe ve psikoloji dersleri verdi. İlk önemli eseri Psikolojinin Prensipleri'dir (1890). Felsefi sistemin esaslarını Pragmatizim (1907) adlı kitabında ortaya koydu. Felsefi görüşü pratiklik faydalılık ve verimlilik kavramlarına dayanır.

James'e göre bilgi kişilik bilinç gerçek düşünce gibi şeyler faydalılık verimlilik pratiklik ölçüsüyle değerlendirilir. Mühim olan teori değil iş ve uygulamadır. Hayatta var olan uygulanabilen ve bir etki meydana getiren şey gerçektir. Zihnen ve soyut olarak ne kadar doğruu olur veya görünürse görünsün pratiği olmayan ve hayatta bir etki meydana getirmeyen şey ise bir değer ifade etmez ve gerçek de sayılmaz.

William James (1842-1910) hem gerçekçiliğin hem de pragmatizmin kurucusu sayılabilir. Dr. Whitehead'in son kitapları gerçekçilerin yöntemlerini uygulayarak az çok Bergsoncu denilebilecek bir ¤¤¤¤fiziğin savunmasını yapar. Birçok filozof epeyce bir mantık gösterisinden de kaçınmayarak Einstein'ın doktrinlerinin Kant'ın zaman ve uzayın öznel olduğu yolundaki kanısına bilimsel bir temel oluşturduğu görüşünü benimsemektedir. Görülüyor ki olgulardaki belirginlik mantıktaki belirginlik kadar net değildir. Bununla beraber mantıktaki belirginlik düşüncelerin sınıflandırılmasını olanaklı kılan bir çerçeve oluşturması açısından yarar sağlar.

Karpokrates

(M.S. II. yüzyıl) Platoncu Yunan filozofu. İskenderiye'de dersler vermiş bir gnostik ilahiyatçı olan Karpokrates Platon'un Tanrı idea ve ruhlarla ilgili görüşlerini benimsedi. Sonradan bu fikirleri Hıristiyanlık ile garip bir şekilde bağdaştırdı. Ona göre dünya ilk saflıklarını kaybeden ve ebedi madde ile birleşmiş melekler tarafından yaratılmıştır. Dünyanın kendisi de mülkiyet evlilik siyaset ve din gibi yapma engellerle insanları bölmüş ve Tanrı ilkesinden kopmuştur. Bu bakımdan dünya kötüdür dolayısıyla yasalarda hiçe sayılmalıdır.

Karpokrates bu kurtuluşa Tanrıbilim vaya gnostik ile ulaşılabileceğini savunur. Pythagoras Platon Aristoteles bunu başarmışlardır. Yahudi İsa'nın da benimseyerek salık verdiği kurtuluş budur. Karpokrates'in çömezlerinin en ünlüsü oğlu Epiphanos'tur. Karpokrates taraftarları Akdeniz bölgelerine yayıldılar Pagan ayin usullerine Hıristiyan terminolojisini uyguladılar ve kendilerini büyücülüğe verdiler. Bazı metinlerden IV. yüzyıl'da Kyrenaik'de Karpokratesçi eğilimlerin var olduğu anlaşılmaktadır.

KARNEADES:


Şüpheci çığır Arkesilaos’un Akademia başkanlığında yerine geçenlerden Kyreneli Kardeades’te (214-129) büyük bir ilerleme göstermiştir. O da Arkesilaos gibi başlıca Stoa ile tartışır.; Arkesilaos Zenon ile savaşmıştı Karneades is Khrysipppos ile savaşır. Karneades de başlıca eleştirmesini yine Stoalıların bu “ doğruluğun kriteriumu” kavramına kataleptik tasavvur anlayışına yönelmiştir. Ona göre doğru ve yanlış tasavvurları birbirinden ayırt edebilecek güvenilir bir ölçü bir belirti elimizde yok. Karneades Stoa’nın yalnız bu doğruluk anlayışını eleştirmekle kalmamış öğretinin bütününe karşı çıkmıştır. Şüpheciliğini Arkesilaos ile ölçüldüğünde çok daha ilke bakımından temellendirmiş olan Karneades için güvenilecek bir doğruluk ölçüsü yoktur çünkü bu ölçü ya duyu algılarında ya da düşünmede (akılda) aranabilir. Duyu algılarının hepsi relatiftir. Örneğin aynı kule uzaktan yuvarlak yakından dört köşe görünür aynı bir gemi üzerinde bulunana duruyor kıyıda bulunana yürüyor görünür; böylece her algının karşısına karşıtı çıkarılabilir. Düşünmenin (aklın) de güvenilir bir kaynak bir dayanak olmadığını göstermek için Karneades dialektik güçlükleri ele alıp Megaralıların ileri sürdükleri şaşırtıcı bozuk sonuç çıkarmaları (sophisma paralogisma) gösterir. Bu yüzden düşünce ile yapılan belirlemeler de algılarınkinden daha az relatif değiiler.

Stoalılarir önerme (axioma) ya doğrudur ya da yanlıştır diyorlardı. Buna karşı Karneades “yalancı sofismi” ile çıkar; bu önerme hem doğru hem yanlıştır. Bir Stoalı Karneades’ e “ Sen doğru bilinemez diyorsun ama hiç olmazsa bu ‘doğru bilinemez’ sözünün doğru ve bilinen bir şey olması gerekir” demiş. Buna karşılık Karneades kendi önermesinin de kural dışı kalamayacağını söylemiş: yani kendi savının da mutlak doğruluğu yok bu bakımdan ancak olasılı bir değeri var: bu da ancak sübjektif bir kanı. Burada Karneades’in olasılık öğretisiyle (probabilism) karşılaşmaktayız. Olasılık bilinemeyen doğru’nun bize kapalı olan doğru’nun bilgisinin yerine geçen şeydir ve pratik hayat için teorik temel budur. Bu anlayışa Karneades tasavvurda bir sübjektif bir de objektif yön ayırmakla varmıştır: Her tasavvur ilkin objenin bir bilgisi bir yansısıdır; ikinci olarak sübjektif bir şeydir süjenin bir durumudur. Objektif olarak tasavvur doğru ya da yanlış gerçek ya da gerçek değildir; sübjektif bakımdan da az ya da çok olasıdır yani bizde az ya da çok bir inanma yaratır bize dışarıdaki bir objeyi az ya da çok karşılıyor görünür. Bize doğruluğu olası görünen bir tasavvuru bu tasavvur başkalarıyla çelişik olmadıkça kabul eder ve ona uyarız. Yalnız bu kabulümüzün sadece sanı (doxa) olduğunu da bilmeliyizdir. Bundan dolayı şüpheci bir bilgenin özel belirtileri şunlar olabilir: Zekice bir ihtiyat her şeyi her yönünden görmeye çalışmak bilgimizin bilgimize güvenimizin sınırlarını açık olarak bilmek bütün olanakları hesaba katmak. Stoa felsefesinin bütününün eleştirmeden geçiren Karneades bu arada Stoa’nın teolojisini de ele alır. Karneades’e göre: Bir kere her ulusta tanrı inancının olduğu tanıtlanmış değildir; her insanda var deniyorsa buna karşı Tanrıtanımazların (atheist) bulunduğu gösterilebilir. Sonra: Stoalılar için bu dünya yetkindir dolayısıyla akıllı ve ruhludur; bu dünyada akıllı varlıklar var dolayısıyla dünyanın nedeni akıllıdır. Buna karşılık Karneades: Aynı kanıtlama yolu ile dünya için başka şeyler de söylenebilir; örneğin bu dünyayı kitara çalan varlıklar yaratmıştır dolayısıyla dünya da kitara çalıyor bu sonucu çıkarabiliriz diyor. Sonra: Yıldızlar hareket ediyor diye bundan onların canlı ve tanrısal oldukları sonucu da çıkarılamaz bu hareket pekala doğal bir biçimde de açıklanabilir. Karneades bir de Stoa’nın Tanrısal bir soluğun ( pneuma) bütün evrenin gelişmesini yönettiği ona biçim kazandırdığı düşüncesine şiddetle çatar. Evrenin gelişmesinin periodik olduğu düşüncesini de Karneades şöyle çürütüyor: Bir dönemin sonunda bütün varolanları kemirip bitiren ateşin artık kendisinin besleyecek bir şey kalmadığı için kendinin de sönmesi gerekir. Tanrının insanları koruyup kayırdığı onlarla ilgilendiği düşüncesi de Stoalıların doğru olamaz çünkü bunu yalanlayacak bir yığın örnek gösterilebilir; sözgelimi birçok iyi insanların hali hiç de parlak değil. Deniliyor ki kötü insanlar ama sonunda cezalarını buluyorlar; öyle de olsa tanrıların kötü insanları hiç yaratmamaları daha doğru olmaz mıydı? Aklın insanlara tanrıların en değerli armağanı olduğu söyleniyor: ama insanlar bu değerli armağanı ne kadar kötüye kullanıyorlar ve bu armağan ne de şüpheli şey! Stoalıların pek değer verdikleri kahinliği (mantike) de Karneades pek yersiz bulur: kahinlik ne ile ilgili? Duyuların objeleri ile mi? Burada duyu organlarına inanırız. Bilimin objeleri ile mi? Burada da uzmanlara –fizikçilere hekimlere tarihçilere –danışırız; güneşin yerden ne kadar büyük olduğunu bir geometrik şeklin niteliklerinin ne olduğunu her halde kahinden sormayız; ¤¤¤¤lerimizin ne olduğunu da filozoftan öğreniriz. Geriye sadece rastlantılı olanı bilmek kalıyor kahine ama rastlantılı olanı yani bir nedeni olmayan şeyi kahin nasıl bilebilir? Stoalıların astroloji’ye inanmalarını da Karneades şöyle eleştirir: Bu inanç doğru olsaydı aynı yıldız altında doğanların alınyazılarının bir olması tersine olarak da alınyazıları bir olanların (örneğin aynı savaşta ölenlerin) aynı yıldız altında doğmuş olmaları gerekirdi; oysa bu böyle değil. Karneades ruhun davranışlarında özgür olabildiği dış nedenlere bağlı olmadığı düşüncesindedir. Stoalıların dediği gibi her şey kader tarafından belirlenmiş olsaydı hiçbir şey elimizde olmazdı; bir takım şeyler elimizde olduğuna göre her şey kader tarafından belirlenmiş değildir.

Gottfried Wilhelm Friedrich fon LEİBNİTZ:

Leibnitz bir filozof için bile sıradışı sayılabilecek çapta bir dahiydi. Ondan daha önce bulmuş olmasına karşın ondan bağımsız olarak kalkülüsü buldu ve yine Newton’dan önce yayımladı. Matematikçiler bugün Newton’un değil Leibnitz’in notasyonunu kullanmaktadırlar. Kinetik enerji kavramını da Leibniz buldu. Buluşunu yayımlamamakla birlikte matematik mantığını da yine Leibnitz buldu. Eğer yayımlamış olsaydı bu alan yarım yüzyıl daha ileride olurdu. Leibnitz bütün zamanların en büyük matematikçilerinden biri olmasının yanında en etkili olmuş filozoflardan biriydi. Leipzig Üniversitesi’nde görev yapan bir ahlak felsefesi profesörünün oğluydu. Henüz öğrenciyken 21’inde profesörlük teklifi alacak kadar göze batmıştı. Fakat bir hayat adamı olmak istediğinden bu öneriyi geri çevirdi. Meslek yaşamının büyük bölümünü bir saraylı diplomat kütüphaneci ve Hannover Düklerinin hizmetinde bir aile tarihçisi olarak geçirdi (Düklerden biri raslantı eseri İngiltere Kralı I. George oldu). Bütün bu sıfatlarla yolculuklara çıktı. Bu yolculuklar ve yayımlanmış yazıları (yaşlandığında ihmal edilmiş ve unutulmuş olsa da) Leibnitz’in herkesin tanıdığı hayranlık duyulan bir sima haline gelmesine neden oldu. Fakat bütün bu süreçte gizli gizli çalışan Leibniz yaşarken yayımlanmayacak eserler ortaya çıkardı. Yazarkenki düzensizliğini dokunaklı bir dille anlatır: “Bir şey yapıyorum sonra birkaç ay içinde neredeyse tamamen unutuyorum; ayıklamaya zaman bulamadığım sayfalar arasında kaybolduğumda her şeye yeniden başlamam gerekiyor”. 7
TEMEL AYRIM: Biri bize “kapı komşularım kızıl saçlı bir adamla onun şişman karısıdır” derse bu tamamen doğru olabileceği gibi aynı şekilde doğru da olmayabilir. Bunu kanıtlamanın tek kesin yolu yanda (sözgelimi siyah sarı saçlı ya da dazlak değil de) kızıl saçlı bir adamın yaşayıp yaşamadığını (sözgelimi zayıf bir eşin ya da eşsizliğin tersine) şişman bir karısı olup olmadığını ve yandaki evde sadece bu ikisinin oturup oturmadığını belirlemek için dikkatli bir araştırma yapmaktır. Fakat bize “yandaki komşum bekar ve şişman bir karısı var” denirse bu önermenin yanlış olduğunu ortalığı ayağa kaldırmaya gerek duymadan biliriz. Bunu kanıtlamak için araştırma yapmaya gerek yoktur; çünkü “bekar” evlenmemiş adam demektir; dolayısıyla yandaki komşu hem bekar hem de eşli olamaz. Bu önerme kendi içinde çelişkilidir o nedenle doğru olması olanaksızdır. Leibnitz bütün hakikatlerin mutlaka bu iki mantık türünden birine ait olduklarını ileri sürdü. Ya belli bir önermenin doğru ya da yanlış olduğunu bulmak için olguları incelememiz gerekir ya da önermenin kendi kullandığı terimlere göre doğru ya da yanlış olduğu durumlarda olguları incelemeden bir hükme varabiliriz. İkinci türdeki önermelerin doğruluğunu dışlarına bakmadan bizzat onları çözümlemek suretiyle belirleyebileceğimiz için felsefe tarihinde bu tür önermelere “analitik önerme” diğerine de “sentetik önerme” adı verilecektir. Bu iki terim bugün yaygın olarak kullanılmaktadır.